ابعاد فرهنگی مددکاری اجتماعی یعنی فرهنگ چگونه بر زندگی افراد و خدمات اجتماعی تأثیر می‌گذارد و مددکاران اجتماعی چگونه باید این تأثیرات را در کار خود در نظر بگیرند.

دکتر محمدرضا مقدسی مشاور عالی ماموریت ملی تاب آوری

ابعاد فرهنگی شامل مجموعه‌ای از ویژگی‌ها و عناصر است که رفتار، نگرش‌ها، ارزش‌ها و روش‌های زندگی افراد را شکل می‌دهد. این ابعاد می‌توانند شامل زبان، باورها و اعتقادات دینی یا معنوی، سنت‌ها و آداب و رسوم، هنجارهای اجتماعی، نقش‌های جنسیتی، هویت قومی و نژادی، و شرایط اقتصادی و اجتماعی باشند.

در مددکاری اجتماعی، توجه به این ابعاد به معنای درک این است که هر فرد یا گروه فرهنگی نیازها، نگرانی‌ها و شیوه‌های خاص خود را دارد. این شناخت کمک می‌کند تا مددکاران خدماتی ارائه دهند که متناسب با ارزش‌ها و باورهای مراجع باشد، ارتباط مؤثر برقرار شود و مداخلات به نتیجه بهتری برسد.

  ابعاد فرهنگی در مددکاری اجتماعی یعنی شناخت و احترام به تفاوت‌های فرهنگی مراجعان و استفاده از این شناخت برای ارائه خدمات انسانی، مؤثر و منصفانه.

مددکاری اجتماعی یکی از حرفه‌هایی است که به شکل مستقیم با زندگی انسان‌ها سروکار دارد و هدف آن ارتقای عدالت اجتماعی، حمایت از حقوق بشر و توانمندسازی افراد و جوامع است. در این حرفه، توجه به فرهنگ از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
فرهنگ هر فرد شامل باورها، ارزش‌ها، هنجارها، آداب و رسوم، زبان و شیوه‌های زندگی است و می‌تواند مسیر تجربه افراد از زندگی و خدمات اجتماعی را تحت تاثیر قرار دهد. فهم و درک این ابعاد فرهنگی برای مددکاران اجتماعی ضروری است تا بتوانند خدماتی مؤثر، انسانی و احترام‌آمیز ارائه دهند.
فرهنگ نه تنها بر هویت فردی اثر می‌گذارد، بلکه بر رفتارهای اجتماعی، نحوه ارتباط با دیگران، انتخاب‌های شغلی و حتی شیوه‌های مقابله با مشکلات و بحران‌ها تأثیر دارد. در عمل، بسیاری از مراجعان مددکاری اجتماعی از گروه‌ها و جوامع مختلف فرهنگی هستند و هر کدام نیازها، دغدغه‌ها و روش‌های خاصی برای مواجهه با مشکلات دارند.
از همین رو، توجه به تفاوت‌های فرهنگی در ارزیابی نیازها، طراحی مداخلات و ارائه خدمات از اهمیت بالایی برخوردار است. همچنین شناخت فرهنگی می‌تواند به پیشگیری از سوءتفاهم‌ها و تقویت اعتماد میان مددکار و مراجع کمک کند.

مددکاری اجتماعی فرهنگی نیازمند یک چارچوب نظری روشن است.
نظریه سیستم‌ها یکی از مهم‌ترین چارچوب‌هاست که بیان می‌کند افراد در سیستم‌های پیچیده‌ای مانند خانواده، جامعه و نهادهای اجتماعی زندگی می‌کنند و رفتارها و تصمیماتشان تحت تأثیر این سیستم‌ها شکل می‌گیرد.

وقتی یک مددکار اجتماعی به عوامل فرهنگی در این سیستم‌ها توجه می‌کند، می‌تواند بهتر بفهمد که هنجارها، ارزش‌ها و انتظارات اجتماعی چگونه تجربه فرد را تحت تأثیر قرار می‌دهند و چگونه می‌توان مداخلات مؤثری طراحی کرد. رویکرد مبتنی بر نقاط قوت نیز یکی دیگر از چارچوب‌های مهم است.

این رویکرد به جای تمرکز بر ضعف‌ها و مشکلات، بر توانایی‌ها، مهارت‌ها و منابع موجود مراجعان تأکید می‌کند.
در این زمینه، شناخت نقاط قوت فرهنگی مانند حمایت‌های اجتماعی، خانواده‌های گسترده یا باورهای معنوی می‌تواند به توانمندسازی مراجعان کمک زیادی کند.
رویکرد ضد ظلم نیز توجه ویژه‌ای به نابرابری‌ها و ساختارهای قدرت دارد و مددکار اجتماعی را ملزم می‌کند تا در کنار مداخلات فردی، به مقابله با تبعیض و سرکوب سیستماتیک بپردازد. مفهوم تواضع فرهنگی نیز در این حوزه اهمیت دارد. مددکاران اجتماعی باید بدانند که نمی‌توانند همه جنبه‌های فرهنگ دیگران را به طور کامل درک کنند و همواره باید با فروتنی، احترام و یادگیری مداوم با مراجعان تعامل داشته باشند.

شایستگی فرهنگی در مددکاری اجتماعی یک فرآیند مستمر است که شامل شناخت، مهارت و نگرش است.
اولین گام در این مسیر خودآگاهی است. هر مددکار اجتماعی باید هویت فرهنگی، تعصبات و باورهای خود را بررسی کند تا از تحمیل ارزش‌های شخصی بر مراجعان جلوگیری شود. همچنین شناخت دقیق فرهنگ مراجع، شامل تاریخچه، باورها، سنت‌ها و شرایط اجتماعی و اقتصادی، برای طراحی مداخلات مناسب ضروری است.
مهارت‌های ارتباطی نیز اهمیت زیادی دارند؛ توانایی برقراری ارتباط محترمانه، استفاده از زبان مناسب و حتی بهره‌گیری از مترجم در صورت نیاز، می‌تواند کیفیت خدمات را به شکل چشمگیری افزایش دهد، حمایت سازمانی نیز نقش تعیین‌کننده‌ای دارد.
سازمان‌ها و نهادهای ارائه‌دهنده خدمات اجتماعی باید سیاست‌ها و برنامه‌هایی تدوین کنند که فرهنگ و تنوع را در اولویت قرار دهند و آموزش‌های مستمر برای کارکنان فراهم کنند.

عمل مددکاری اجتماعی بدون توجه به فرهنگ ممکن است با چالش‌های جدی مواجه شود.
یکی از این چالش‌ها کلیشه‌سازی است. وقتی مددکاران فرض کنند همه افراد یک فرهنگ مشخص دارای ویژگی‌ها و رفتارهای یکسان هستند، احتمال خطا و سوءتفاهم افزایش می‌یابد.
عدم تعادل قدرت میان مراجع و نهادها نیز چالشی دیگر است، به ویژه زمانی که هنجارها و ارزش‌های فرهنگی مراجع با قوانین یا سیاست‌های سازمانی در تضاد باشد.
همچنین موانع زبانی می‌توانند ارتباط مؤثر و ارزیابی دقیق را مختل کنند. از سوی دیگر، اختلافات فرهنگی درباره موضوعاتی مانند سلامت روان، نقش‌های جنسیتی یا شیوه‌های تربیت فرزند ممکن است چالش‌های اخلاقی ایجاد کند و تصمیم‌گیری مددکار را دشوار سازد.

برای مواجهه با این چالش‌ها، راهکارهای متعددی وجود دارد. استفاده از ابزارهای ارزیابی فرهنگی کمک می‌کند تا اطلاعات مورد نیاز بدون فرضیات و قضاوت جمع‌آوری شود.
همکاری و تعامل با جوامع و رهبران فرهنگی محلی می‌تواند اعتماد مراجعان را جلب کرده و اثربخشی مداخلات را افزایش دهد.
آموزش و توسعه حرفه‌ای مستمر نیز به مددکاران کمک می‌کند تا با اصول شایستگی فرهنگی، تمرین ضد ظلم و مشاوره چندفرهنگی آشنا شوند و توانمندی‌های خود را افزایش دهند.
بازتاب مداوم بر تجربیات و تعاملات با مراجعان، فرصتی برای بررسی تعصبات و تقویت تواضع فرهنگی فراهم می‌آورد. در نهایت، تمرکز بر مراجع و احترام به باورها و ارزش‌های فرهنگی او، زمینه‌ای برای توانمندسازی و مشارکت فعال مراجع در فرآیند مداخله فراهم می‌کند.

نمونه‌های عملی در این حوزه بسیار آموزنده هستند. برای مثال، کار با جوامع بومی و محلی نیازمند توجه به آسیب‌های تاریخی، استعمار و فقر بین نسلی است.
مداخلات در این جوامع باید شامل روش‌های درمانی فرهنگی، برنامه‌های خانواد محور و همکاری نزدیک با مقامات قبیله‌ای باشد. در مورد مهاجران و پناهندگان، چالش‌هایی مانند موانع زبانی، انزوا و تجربه تروما وجود دارد که نیازمند مداخلات همزمان در حوزه‌های عملی مانند مسکن و اشتغال و همچنین حمایت‌های روانی-اجتماعی است.

از نظر اخلاقی نیز توجه به فرهنگ اهمیت دارد.
احترام به خودمختاری مراجعان، ارائه خدماتی که به جای آسیب، نفع رسان باشد، تلاش برای عدالت اجتماعی و حفظ محرمانگی با در نظر گرفتن هنجارهای فرهنگی از جمله اصول بنیادین در عمل مددکاری اجتماعی فرهنگی است. هر تصمیمی که در فرآیند مداخله گرفته می‌شود، باید با دقت و احترام به فرهنگ مراجع همراه باشد.

سیاست‌ها و قوانین نیز نقش مهمی در شایستگی فرهنگی دارند.
قوانین ضد تبعیض، دسترسی عادلانه به خدمات اجتماعی و دستورالعمل‌های حرفه‌ای چندفرهنگی، چارچوبی قانونی و اجرایی برای عمل فرهنگی شایسته فراهم می‌کنند.
سیاستگذاری هوشمندانه می‌تواند به کاهش نابرابری‌ها و فراهم کردن فرصت‌های برابر برای همه مراجعان کمک کند.

با توجه به تغییرات جمعیتی، مهاجرت، جهانی شدن و پیشرفت فناوری، چشم‌انداز مددکاری اجتماعی فرهنگی نیز در حال تحول است.
فناوری می‌تواند دسترسی به خدمات فرهنگی متناسب را افزایش دهد و امکان ارائه مشاوره و آموزش از راه دور برای جوامع دورافتاده فراهم کند. نگاه جهانی به مسائل اجتماعی و عدالت بین‌المللی نیز اهمیت بیشتری پیدا کرده است.
علاوه بر این، توجه به تقاطع هویت‌های مختلف مانند نژاد، جنسیت، طبقه اجتماعی و گرایش جنسی، درک دقیق‌تری از نیازهای مراجعان فراهم می‌کند. پژوهش‌های علمی و ارزیابی مداوم نیز باید ابعاد فرهنگی را در طراحی و سنجش اثربخشی مداخلات مدنظر قرار دهند.

فرهنگ بخش جدایی‌ناپذیر مددکاری اجتماعی است و شناخت و احترام به آن کیفیت خدمات، اثربخشی مداخلات و توانمندسازی مراجعان را به شکل چشمگیری افزایش می‌دهد.
یک مددکار اجتماعی موفق کسی است که با خودآگاهی، دانش، مهارت و حمایت سازمانی بتواند پیچیدگی‌های فرهنگی را مدیریت کند و خدماتی ارائه دهد که هم انسانی و هم مؤثر باشد.