آیا براستی هیچ چیز تصادفی نیست؟
بررسی عمیق ابعاد تصادف در جهان و زندگی

*
مریم فرجی
روانشناس و مدرس مهارتهای زندگی


پرسش «آیا هیچ چیز تصادفی نیست؟» یکی از قدیمی‌ترین و در عین حال جذاب‌ترین پرسش‌های فلسفی و علمی است که انسان‌ها را از دیرباز به فکر و تأمل واداشته است.
این سؤال تنها یک پرسش فلسفی نیست، بلکه در زندگی روزمره، علم، تاریخ، هنر، اخلاق و حتی دین نیز کاربرد دارد.

وقتی ما از تصادف سخن می‌گوییم، منظورمان رخدادهایی است که ناگهانی، پیش‌بینی‌نشده و بدون برنامه به نظر می‌رسند، اما آیا واقعاً این‌گونه‌اند؟
آیا جهان بر پایه‌ی قوانین قطعی و علت‌های مشخص شکل گرفته است یا بخشی از آن را شانس و اتفاق تعیین می‌کند؟

برای پاسخ به این پرسش باید جهان را از زاویه‌های مختلف بررسی کنیم و ببینیم در هر حوزه‌ی علمی، فلسفی یا انسانی، مفهوم تصادف چگونه معنا می‌شود و چه جایگاهی دارد.

در فلسفه، مفهوم «تصادف» اغلب در برابر «ذات» یا «ماهیت» قرار می‌گیرد.

ویژگی‌هایی که یک چیز می‌تواند داشته باشد، بدون اینکه هویت یا وجود آن را تغییر دهد، به‌عنوان ویژگی‌های تصادفی شناخته می‌شوند.

در حقوق و اخلاق، تصادف معمولاً به کارهایی اطلاق می‌شود که بدون قصد یا برنامه رخ داده‌اند و مسئولیت فرد را تا حدی کاهش می‌دهند.

بنابراین، پیش از آنکه بخواهیم درباره وجود یا عدم وجود تصادف در جهان صحبت کنیم، لازم است ابتدا معنا و محدوده این واژه را مشخص کنیم، زیرا پاسخ به پرسش اصلی به شدت وابسته به تعریف ما از «تصادف» است.

از دیدگاه فلسفی، یکی از بزرگ‌ترین بحث‌ها بین جبرگرایی و اختیار قرار دارد.
جبرگرایان معتقدند همه‌ی رخدادها علت دارند و اگر کسی همه‌ی علت‌ها و شرایط اولیه را می‌دانست، می‌توانست آینده و گذشته را دقیقاً پیش‌بینی کند.

این دیدگاه که از فلسفه کلاسیک و نیوتنی نشأت می‌گیرد، به ما می‌گوید که هیچ چیز واقعاً تصادفی نیست و آنچه ما تصادف می‌نامیم، صرفاً ناشی از محدودیت دانش و توانایی شناخت ماست.

در مقابل، برخی فلاسفه و طرفداران اختیار آزاد و شانس، معتقدند جهان می‌تواند شامل رخدادهایی باشد که بدون علت قبلی رخ می‌دهند و چنین رویدادهایی واقعی و غیرقابل پیش‌بینی هستند. بنابراین پرسش «آیا هیچ چیز تصادفی نیست؟» در این سطح، به نوع نگاه ما به جبر و اختیار، به فهم ما از علت و معلول و به باورهای ما درباره آزادی و سرنوشت وابسته است.

در علم فیزیک نیز این بحث ادامه دارد و پیچیدگی‌های تازه‌ای به آن افزوده شده است.
فیزیک کلاسیک، به ویژه مکانیک نیوتن، جهان را مانند یک ساعت دقیق و قانونمند تصویر می‌کرد، جایی که همه چیز با علت و معلول و قوانین مشخص حرکت می‌کند و چیزی تصادفی به نظر نمی‌رسد.
اما نظریه‌ی آشوب و سیستم‌های غیرخطی نشان دادند که حتی در چارچوب قوانین جبری، پیش‌بینی دقیق آینده برخی سیستم‌ها غیرممکن است، زیرا کوچک‌ترین تغییر در شرایط اولیه می‌تواند نتایج کاملاً متفاوتی ایجاد کند.
در این حالت، تصادف وجود دارد، اما نه به معنای فقدان علت، بلکه به دلیل پیچیدگی و حساسیت ذاتی سیستم‌ها.
از سوی دیگر، مکانیک کوانتوم به شکل بنیادین امکان رخدادهای تصادفی را مطرح می‌کند.
در سطح ذرات، زمان دقیق فروپاشی یک اتم ناپایدار یا نتیجه‌ی اندازه‌گیری یک ذره، غیرقابل پیش‌بینی و احتمالاً ذاتاً تصادفی است.
این نکته فیزیک را وارد قلمرویی می‌کند که تصادف می‌تواند واقعی و نه صرفاً ذهنی باشد، گرچه تفسیرهای دیگری هم وجود دارد که تلاش می‌کنند جبر را در سطح کوانتوم حفظ کنند، مانند نظریه بُهمی یا تفسیر جهان‌های چندگانه. بنابراین در فیزیک، تصادف می‌تواند هم ناشی از محدودیت در شناخت باشد و هم ممکن است بخشی از واقعیت بنیادی جهان باشد.

در زیست‌شناسی نیز تصادف نقش مهمی دارد.
جهش‌های ژنتیکی که منبع تغییرات در موجودات زنده هستند، اغلب به‌طور تصادفی رخ می‌دهند و جهت‌گیری مشخصی نسبت به نیازهای موجودات ندارند، اما این تغییرات توسط انتخاب طبیعی غربال می‌شوند و برخی از آن‌ها بقا و توسعه می‌یابند.
علاوه بر این، رخدادهای تصادفی بزرگ مانند برخورد شهاب‌سنگ‌ها، مسیر تکامل حیات را تغییر داده‌اند و نشان می‌دهند که تاریخ زیستی زمین به شدت به وقایع غیرمنتظره وابسته است.
این واقعیت نشان می‌دهد که تصادف نه تنها در سطح ژنتیکی و تکاملی وجود دارد، بلکه می‌تواند اثرات گسترده و تاریخی داشته باشد.

روان‌شناسی به ما نشان می‌دهد که درک انسان از تصادف اغلب با واقعیت متفاوت است.
ذهن انسان همیشه دنبال علت و الگوست و تمایل دارد رخدادها را معنادار کند.
بسیاری از انسان‌ها اتفاقات کاملاً تصادفی را نشانه‌ای از تقدیر، شانس یا قصد دیگران می‌بینند و وقتی علت چیزی را نمی‌دانند، سریع آن را تصادفی می‌نامند.
درک تصادف در ذهن انسان نه تنها به محدودیت دانش فردی، بلکه به نیاز اجتماعی و فرهنگی او برای فهم و نظم‌دهی به جهان نیز مرتبط است.

تاریخ و جامعه نیز تلفیقی از ساختار و حادثه هستند. ساختارهای بلندمدت اقتصادی، فرهنگی و سیاسی مسیر کلی تاریخ را تعیین می‌کنند، اما رویدادهای کوچک و تصادفی، مانند ترور یک شخصیت سیاسی یا اختراع یک فناوری مهم، می‌توانند مسیر تاریخ را به شکل غیرمنتظره‌ای تغییر دهند.
بنابراین در جامعه، تصادف هم واقعی است و هم تحت تأثیر تفسیر و روایت انسان‌ها قرار دارد.

در عرصه دین، بسیاری از سنت‌ها و آموزه‌ها تصادف واقعی را نفی می‌کنند و بر این باورند که همه چیز بر اساس اراده خدا، کارما یا تقدیر شکل گرفته است.
از دیدگاه آن‌ها، آنچه انسان‌ها تصادفی می‌پندارند، بخشی از طرحی بزرگ‌تر و معنوی است.
در زندگی روزمره نیز تفاوت زیادی میان عمل عمدی و تصادفی وجود دارد و این تفاوت در تعیین مسئولیت اخلاقی و قانونی اهمیت دارد.
در عدالت اجتماعی نیز شانس و تصادف نقش حیاتی دارند؛ نابرابری‌هایی که ناشی از شانس تولد، خانواده یا موقعیت جغرافیایی هستند، می‌توانند زمینه‌ساز اصلاحات و سیاست‌های جبرانی شوند.

جالب این‌که در هنر و خلاقیت، تصادف گاهی الهام‌بخش و ضروری است.
یک لکه‌ی ناخواسته در نقاشی، یک خطای کوچک در موسیقی یا یک اتفاق ناگهانی می‌تواند اثر هنری منحصربه‌فردی خلق کند و بسیاری از هنرمندان مدرن از تصادف برای شکستن الگوهای ذهنی و کشف خلاقیت‌های تازه استفاده می‌کنند.
حتی در فناوری و مهندسی، تصادف همیشه وجود دارد و سیستم‌های ایمنی، مدیریت ریسک و طراحی‌های پیشگیرانه برای کاهش اثرات منفی آن توسعه یافته‌اند، اما هیچ‌گاه امکان حذف کامل آن وجود ندارد.

بنابراین پاسخ به پرسش «آیا هیچ چیز تصادفی نیست؟» پیچیده و چندلایه است.
در برخی سطوح، مانند قوانین طبیعت، ساختارهای اجتماعی و تاریخ بلندمدت، جهان تا حد زیادی قانونمند و قابل پیش‌بینی است.
اما در سطح دیگر، مانند رویدادهای کوانتومی، تکامل زیستی، تاریخ‌های کوتاه‌مدت و تجربه انسانی، تصادف واقعی یا حداقل نقش مهمی دارد.
انسان‌ها نیز حتی وقتی با تصادف مواجه می‌شوند، می‌توانند معنا بسازند، مسئولیت تعیین کنند و راهی برای مدیریت آن پیدا کنند.

به عبارت دیگر، جهان ترکیبی است از «ضرورت» و «شانس»، و زندگی ما میان این دو شکل می‌گیرد: بخشی در اختیار ماست، بخشی در اختیار قوانین و ساختارها، و بخشی نیز صرفاً تصادف است. شناخت این واقعیت به ما کمک می‌کند هم مسئولانه‌تر زندگی کنیم و هم از فرصت‌های پیش‌بینی‌نشده بهره ببریم.