رسانه، تاب‌آوری و حمایت اجتماعی سه مفهوم بنیادی و پیچیده‌ای هستند که در زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها نقشی کلیدی ایفا می‌کنند.
رسانه، تاب‌آوری و حمایت اجتماعی یک مثلث تعاملی و پویایی هستند که هرکدام نقش مکمل و اثرگذار در ارتقاء سلامت روان و پایداری اجتماعی دارند.

دکترمحمدرضا مقدسی
مشاورعالی ماموریت ملی تاب آوری فرهنگی هویت محور


تحلیل جامع و علمی این سه مولفه در کنار یکدیگر، به درک بهتر از چگونگی تأثیرگذاری آن‌ها در سلامت روانی، کیفیت زندگی و پایداری اجتماعی کمک می‌کند. در این نوشتار، ضمن بررسی علمی و مستند این سه‌گانه، جایگاه، تعامل و پیامدهای ترکیبی آن‌ها را در قالب هفت پاراگراف مورد بررسی قرار می‌دهیم.

مفهوم رسانه و نقش آن در جوامع معاصر

رسانه به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای ارتباط جمعی، نقش بسیار گسترده‌ای در شکل‌دهی افکار، احساسات و رفتارهای فردی و اجتماعی دارد. تعریف دقیق رسانه، هر وسیله یا بستر ارتباطی است که اطلاعات، پیام‌ها و محتواها را به مخاطبان منتقل می‌کند.
رسانه‌ها شامل رسانه‌های سنتی مانند تلویزیون، رادیو و روزنامه و همچنین رسانه‌های دیجیتال و اجتماعی هستند که با پیشرفت فناوری اطلاعات گسترش یافته‌اند.
مطالعات علمی نشان داده‌اند که رسانه‌ها می‌توانند نقش کلیدی در آموزش، اصلاح نگرش‌ها، ایجاد حس همبستگی و حتی افزایش تاب‌آوری فردی و جمعی داشته باشند.
به طور مثال، در شرایط بحران‌های طبیعی یا بحران‌های روانی، رسانه‌های معتبر و مسئولانه می‌توانند با اطلاع‌رسانی صحیح و ایجاد آگاهی، تاب‌آوری افراد و جوامع را افزایش دهند.

تاب‌آوری؛ تعریف و اهمیت آن در زمینه فردی و اجتماعی

تاب‌آوری یا مقاومت روانی به توانایی افراد و جوامع برای برخورد موفق با استرس‌ها، تروماها و مشکلات زندگی اطلاق می‌شود. این مفهوم یک ظرفیت پویا است که در مقابل چالش‌ها، فرایند سازگاری، بازیابی و حتی رشد را تسهیل می‌کند.
علمی‌ترین تعاریف تاب‌آوری، آن را نه صرفاً به عنوان مقاومت منفعلانه، بلکه به عنوان فرایندی پیش‌رونده می‌دانند که در آن تجربیات سخت باعث تقویت و بهبود عملکرد روانی می‌شود.
تاب‌آوری فردی با عوامل متعددی مانند مهارت‌های حل مسئله، خودکارآمدی، مدیریت هیجانات و همچنین حمایت‌های اجتماعی مرتبط است.
تاب‌آوری اجتماعی، که متأثر از ساختارهای حمایتی و فرهنگی است، نیز باعث پایداری جامعه در مواجهه با بحران‌ها می‌شود.

حمایت اجتماعی؛ مولفه اصلی در تقویت تاب‌آوری

حمایت اجتماعی، به معنای دریافت حمایت روانی، عاطفی، اطلاعاتی و مالی از دیگران است که می‌تواند توسط خانواده، دوستان، اجتماع و یا نظام‌های رسمی و غیررسمی ارائه شود.
این حمایت نقش مهمی در افزایش تاب‌آوری فردی دارد و به عنوان عامل محافظتی در برابر استرس‌های روانی عمل می‌کند.
از دیدگاه پژوهش‌های معتبر، کسانی که از حمایت اجتماعی کافی برخوردارند، کمتر دچار افسردگی، اضطراب و مشکلات روانی می‌شوند و سریع‌تر بهبود می‌یابند.
علاوه بر این، حمایت اجتماعی به افراد احساس تعلق و امنیت روانی می‌دهد که خود بستر ایجاد تاب‌آوری است.
در مباحث جامعه‌شناسی و روانشناسی اجتماعی، تاکید بر گسترش شبکه‌های حمایتی برای ارتقاء سلامت روان و افزایش کیفیت زندگی برجسته شده است.

هم‌نشینی رسانه، تاب‌آوری و حمایت اجتماعی

رسانه‌ها در تقویت حمایت اجتماعی و تاب‌آوری نقش بسیار کلیدی ایفا می‌کنند.
از یک‌سو، رسانه‌های اجتماعی به عنوان بسترهای نوین، امکان ایجاد و گسترش شبکه‌های حمایتی مجازی را فراهم آورده‌اند که افراد می‌توانند تجربیات خود را به اشتراک گذاشته و از همدلی و انگیزه دیگران بهره‌مند شوند. این بسترها ممکن است به افزایش تاب‌ آوری روانی کمک کنند، به ویژه در شرایط انزوا یا بحران‌های گسترده مانند پاندمی‌ها. از سوی دیگر، رسانه‌های جمعی می‌توانند با انتشار پیام‌های آگاه‌کننده، آموزش راهبردهای مقابله‌ای و ترویج منبع‌های حمایتی، به بهبود تاب‌آوری جمعی کمک کنند.
البته نقش رسانه در این زمینه باید همراه با مسئولیت‌پذیری باشد، چرا که انتشار اخبار نگران‌کننده یا اطلاعات نادرست می‌تواند موجب افزایش اضطراب و کاهش تاب‌آوری شود.
رسانه‌ها نقش بسیار مهمی در تقویت حمایت اجتماعی و افزایش تاب‌آوری افراد ایفا می‌کنند.
در دنیای امروز که ارتباطات به سرعت تغییر می‌کند، رسانه‌ها به‌ویژه رسانه‌های اجتماعی به عنوان بسترهای جدید، امکان ارتباط فراگیر و سریع میان افراد را فراهم کرده‌اند.
این ظرفیت باعث شده است تا افراد بتوانند در شرایط دشوار احساس تنهایی و انزوا نکنند و از طریق دسترسی به گروه‌ها و شبکه‌های حمایتی متفاوت، حمایت‌های روانی و اجتماعی دریافت کنند.
به بیان دیگر، رسانه‌ها با تسهیل ارتباط میان افراد از نقاط جغرافیایی و فرهنگی متفاوت، فضایی امن برای به اشتراک‌گذاری دغدغه‌ها، تجربیات و دریافت راهنمایی ایجاد می‌کنند که این امر به تقویت احساس تعلق و کاهش استرس کمک می‌کند.

از سوی دیگر، رسانه‌ها به توسعه تاب‌آوری روانی-اجتماعی کمک زیادی می‌کنند.
تاب‌آوری یعنی توانایی فرد در مقابله با فشارهای روانی و مشکلات زندگی به گونه‌ای که به رشد و بهبود منجر شود.
رسانه‌ها با انتشار محتوای آموزشی، داستان‌های موفقیت، پیام‌های انگیزشی و اطلاعات دقیق درباره مدیریت بحران‌ها و مشکلات، به افراد کمک می‌کنند تا دانش و مهارت‌های مقابله‌ای خود را افزایش دهند.
همچنین، حضور فعال افراد در گروه‌های مجازی حمایتی، تاثیر مثبتی بر افزایش اعتماد به نفس و حس کنترل بر زندگی دارد.
این مسائل سبب می‌شود افراد در مواجهه با مشکلات، انعطاف‌پذیرتر عمل کنند و تاب‌آوری بالاتری داشته باشند.

علاوه بر این، رسانه‌ها نقش مهمی در ایجاد و تقویت شبکه‌های حمایتی مجازی ایفا می‌کنند.
این شبکه‌ها محلی برای همدلی، همفکری و انگیزه‌بخشی هستند و افراد می‌توانند تجربیات شخصی خود را با دیگران به اشتراک بگذارند و از حمایت‌های عاطفی و اطلاعاتی بهره‌مند شوند.
این حمایت‌ها به ویژه برای افرادی که در موقعیت‌های خاص مانند بیماری، بحران‌های خانوادگی یا مشکلات اقتصادی قرار دارند، بسیار حیاتی است.
همچنین رسانه‌ها باعث می‌شوند افراد احساس کنند تنها نیستند و جامعه‌ای از افرادی که شرایط مشابهی را تجربه می‌کنند، پشتوانه‌ای قوی برای آن‌هاست.
  رسانه‌ها با فراهم کردن این امکانات به بهبود سلامت روان و ارتقای کیفیت زندگی اجتماعی کمک شایانی می‌کنند.

نمونه‌های کاربردی و پژوهش‌های علمی

مطالعات مختلف در حوزه روانشناسی و علوم ارتباطات نشان داده‌اند که استفاده بهینه از رسانه‌ها می‌تواند تاب‌آوری افراد در برابر استرس‌های زندگی افزایش دهد.
به عنوان مثال، در پژوهشی که پس از زلزله‌های بزرگ انجام شد، مشاهده گردید افرادی که از رسانه‌ها برای دریافت اطلاعات و حمایت‌های روانی استفاده کرده‌اند،نسبت به سایرین تاب‌آوری بالاتری داشتند.
همچنین پژوهش‌های مربوط به شبکه‌های اجتماعی آنلاین نشان داده است که حمایت عاطفی و همدلی از طریق این شبکه‌ها می‌تواند کاهش احساس تنهایی و افسردگی را به همراه داشته باشد.
این یافته‌ها مؤید این نکته‌اند که رسانه و حمایت اجتماعی مکمل یکدیگرند و با تقویت تاب‌آوری روانی و اجتماعی نقش مهمی در سلامت جامعه ایفا می‌کنند.

 چالش‌ها و محدودیت‌ها در تعامل رسانه، تاب‌آوری و حمایت اجتماعی

با وجود مزایای متعدد، این سه‌گانه با چالش‌های مهمی نیز روبرو هستند.
از جمله، رسانه‌های مخرب یا غیردقیق می‌توانند موجب پراکندگی اطلاعات نادرست و افزایش ترس و اضطراب شوند؛ چالشی که در دهه اخیر با گسترش رسانه‌های دیجیتال افزایش یافته است. همچنین، حمایت‌های اجتماعی آنلاین ممکن است به دلیل فقدان ارتباط حضوری و تعهدات اجتماعی کمتر اثربخش باشند.
علاوه بر این، تاب‌آوری به خودی خود نه یک ویژگی ذاتی، بلکه نتیجه محیط و حمایت‌های متعدد است و بدون وجود بسترهایی مانند رسانه‌های مسئول و تعامل‌های اجتماعی قوی، نمی‌تواند به خوبی توسعه یابد.
بنابراین، مدیریت صحیح رسانه و تقویت حمایت‌های اجتماعی سلامت‌آفرین برای ارتقاء تاب‌آوری بسیار ضروری است.

رسانه، تاب‌آوری و حمایت اجتماعی یک مثلث تعاملی و پویایی هستند که هرکدام نقش مکمل و اثرگذار در ارتقاء سلامت روان و پایداری اجتماعی دارند.
بهره‌گیری هدفمند و مسئولانه از رسانه‌ها می‌تواند افزایش حمایت اجتماعی و به دنبال آن تقویت تاب‌آوری را فراهم سازد.
به منظور تحقق این هدف، توصیه می‌شود سیاستگذاران، رسانه‌داران و دست‌اندرکاران عرصه سلامت روان اقداماتی مانند آموزش رسانه‌ای، افزایش دسترسی به حمایت‌های اجتماعی و برنامه‌ریزی برای تاب‌آوری فردی و جمعی را در اولویت قرار دهند.
همچنین، پژوهش‌های علمی مستمر برای شناخت دقیق‌تر این تعاملات و ارائه راهکارهای مبتنی بر شواهد ضروری است.
دکترمحمدرضا مقدسی پدر تاب آوری ایران در خاتمه تاکید میکند این سه‌گانه در نهایت می‌تواند زیربنای یک جامعه مقاوم، سلامت‌محور و همدل باشد که در مواجهه با چالش‌های پیش رو توانمند بوده و رشد مستمر را تجربه می‌کند.