رکن اصلی تاب‌آوری ملی چیست؟

تاب‌آوری ملی به توانایی یک ملت برای مقاومت، سازگاری و عبور موفقیت آمیز از انواع بحران و مخاطرات گفته میشود.
این مخاطرات می‌تواند شامل بلایای طبیعی، جنگ، تهدیدات اقتصادی، اپیدمی‌ها و حتی فشارهای فرهنگی و اجتماعی باشد.
تاب‌آوری ملی نشان‌دهنده ظرفیتی است که یک جامعه برای حفظ انسجام، کارکرد و ارزش‌های بنیادین خود در برابر تهدیدات و آسیب‌ها دارد.
در این میان، پرسش اصلی این است که رکن اصلی تاب‌آوری ملی چیست؟
پاسخ به این پرسش نیازمند بررسی ابعاد مختلف تاب‌آوری و شناسایی عامل بنیادینی است که همه ابعاد را به هم پیوند می‌دهد.

تاب‌آوری ملی ابعاد مختلفی دارد و هرکدام از این ابعاد، نقشی اساسی در تقویت پایداری جامعه ایفا می‌کنند:

1. بعد اجتماعی: انسجام اجتماعی، اعتماد میان افراد، و همبستگی ملی.
2. بعد اقتصادی: توانایی اقتصاد برای حفظ پایداری در برابر بحران‌ها، تنوع منابع، و کاهش وابستگی.
3. بعد فرهنگی: حفظ ارزش‌ها، سنت‌ها و هویت فرهنگی در مواجهه با فشارهای بیرونی و درونی.
4. بعد سیاسی: حکمرانی خوب، شفافیت، عدالت و مشارکت سیاسی.
5. بعد زیست‌محیطی: توانایی مدیریت منابع طبیعی و سازگاری با تغییرات اقلیمی.

این ابعاد به‌طور متقابل بر هم اثر می‌گذارند، اما همه آنها نیازمند یک ستون اصلی هستند تا بتوانند در کنار هم قرار گیرند.

بر اساس مطالعات گسترده در حوزه جامعه‌شناسی و علوم سیاسی، اعتماد اجتماعی و سرمایه اجتماعی به‌عنوان رکن اصلی تاب‌آوری ملی شناخته می‌شوند.
بدون اعتماد اجتماعی، سایر ابعاد تاب‌آوری دچار ضعف خواهند شد.
اعتماد اجتماعی، به معنای باور مردم به کارآمدی نهادها، صداقت رهبران و پایبندی به هنجارها و ارزش‌های مشترک است.
همیاران سلامت با تشویق به همکاری‌های جمعی و ایجاد شبکه‌های محلی از داوطلبان، به شکل‌گیری و گسترش سرمایه اجتماعی کمک می‌کنند.
سرمایه اجتماعی زمانی افزایش می‌یابد که افراد جامعه احساس کنند در کنار یکدیگر و با همکاری متقابل، می‌توانند مشکلات را مدیریت کنند.
همیاران سلامت، بستر این همکاری را فراهم می‌سازند؛ زیرا فعالیت‌های آن‌ها اغلب در قالب گروهی و با تکیه بر همبستگی اجتماعی شکل می‌گیرد.
برای نمونه، در مواقع بحران مانند همه‌گیری‌ها یا بلایای طبیعی، همیاران سلامت با سازمان‌دهی داوطلبان و هدایت آن‌ها در مسیر صحیح، نه‌تنها از بار مسئولیت نهادهای رسمی می‌کاهند، بلکه حس همدلی و همکاری عمومی را در جامعه ارتقا می‌دهند.
این فرآیند، اعتماد متقابل میان مردم و حاکمیت را نیز تقویت می‌کند و به بازسازی پیوندهای اجتماعی کمک شایانی می‌نماید.
این اعتماد زمینه‌ساز همکاری، مشارکت، و همبستگی در بحران‌هاست.

به‌عنوان مثال، در شرایط بحرانی مانند همه‌گیری کرونا، کشورهایی که سطح بالاتری از اعتماد اجتماعی داشتند، توانستند سیاست‌های بهداشتی و محدودیت‌های اجتماعی را با موفقیت بیشتری اجرا کنند. برعکس، در جوامعی که اعتماد به دولت و نهادها پایین بود، مقاومت و بی‌توجهی به توصیه‌های رسمی، آسیب‌های بحران را چند برابر کرد.
مشارکت مردمی یکی از نمودهای عملی اعتماد اجتماعی است. وقتی مردم احساس کنند که در تصمیم‌گیری‌های ملی سهم دارند، سطح همکاری آنها در شرایط بحران افزایش می‌یابد. مشارکت می‌تواند در قالب فعالیت‌های داوطلبانه، همکاری در پروژه‌های محلی، و حتی حمایت از سیاست‌های کلان ملی تجلی پیدا کند. در واقع، مشارکت مردمی نشان‌دهنده پیوند میان دولت و ملت است و همین پیوند، پایداری ملی را تضمین می‌کند.


عوامل تقویت‌کننده تاب‌آوری ملی
برای تقویت اعتماد اجتماعی و سرمایه اجتماعی به‌عنوان رکن اصلی تاب‌آوری ملی، چند عامل کلیدی وجود دارد:

1. آموزش و آگاهی عمومی: جامعه‌ای که سطح بالاتری از سواد رسانه‌ای، سیاسی و اجتماعی دارد، بهتر می‌تواند بحران‌ها را درک کرده و با آن‌ها مقابله کند.
2. عدالت اجتماعی و کاهش نابرابری: احساس بی‌عدالتی، بزرگ‌ترین تهدید برای اعتماد اجتماعی است. ایجاد فرصت‌های برابر و کاهش فاصله طبقاتی نقش حیاتی در تقویت تاب‌آوری ملی دارد.
3. انسجام فرهنگی و هویتی: جوامعی که دارای هویت مشترک و انسجام فرهنگی هستند، راحت‌تر می‌توانند در برابر تهدیدات بیرونی مقاومت کنند.
4. حکمرانی خوب و شفافیت: پاسخگویی دولت و شفافیت در تصمیم‌گیری‌ها باعث افزایش اعتماد مردم به نهادهای رسمی می‌شود.
5. حمایت اجتماعی و خانواده: شبکه‌های حمایتی، از خانواده تا نهادهای مدنی، نقش مهمی در افزایش تاب‌آوری فردی و جمعی دارند.

نقش خانواده، مدرسه و رسانه در تاب‌آوری ملی
- خانواده: اولین و مهم‌ترین نهاد اجتماعی است که ارزش‌ها، هویت و مهارت‌های زندگی را منتقل می‌کند. خانواده‌های سالم و پایدار، فرزندانی تاب‌آور پرورش می‌دهند که در آینده ستون‌های جامعه خواهند بود.
- مدرسه: آموزش مهارت‌های زندگی، تفکر انتقادی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی در مدارس، زمینه‌ساز تقویت سرمایه اجتماعی در سطح ملی است.
- رسانه: رسانه‌های مسئولیت‌پذیر با اطلاع‌رسانی درست و پرهیز از شایعه‌پراکنی، نقش کلیدی در تقویت اعتماد عمومی دارند.

چالش‌های تاب‌آوری ملی در ایران و جهان
تاب‌آوری ملی با چالش‌های متعددی روبه‌روست که می‌تواند ستون اصلی آن یعنی اعتماد اجتماعی را تضعیف کند:

1. تهدیدات خارجی: جنگ‌ها، تحریم‌ها و فشارهای سیاسی.
2. مشکلات اقتصادی: بیکاری، تورم و وابستگی شدید به منابع محدود.
3. آسیب‌های اجتماعی: کاهش اعتماد میان نسل‌ها، گسترش فردگرایی افراطی، و ضعف در همبستگی اجتماعی.
4. فرهنگی و رسانه‌ای: تهاجم فرهنگی و گسترش اخبار جعلی.

راهبردهای عملی برای تقویت رکن اصلی تاب‌آوری ملی
1. تقویت آموزش عمومی با تمرکز بر مهارت‌های اجتماعی و تفکر انتقادی.
2. توسعه عدالت اجتماعی از طریق سیاست‌های رفاهی و کاهش نابرابری.
3. گسترش مشارکت مردمی در تصمیم‌گیری‌های محلی و ملی.
4. شفافیت در حکمرانی و مبارزه با فساد برای بازسازی اعتماد عمومی.
5. تقویت هویت ملی از طریق حمایت از فرهنگ بومی و ارزش‌های مشترک.
6. رسانه‌های مستقل و مسئولیت‌پذیر برای افزایش آگاهی و مقابله با اخبار جعلی.

تاب‌آوری ملی بدون تردید یکی از مهم‌ترین مولفه‌های پایداری و امنیت جوامع در دنیای امروز است.
عفت حیدری دارنده نشان فرهنگ یار تاب آوری و نویسنده رسانه تاب آوری در پایان آورده است در میان همه عوامل، اعتماد اجتماعی و سرمایه اجتماعی رکن اصلی تاب‌آوری ملی محسوب می‌شوند.
اعتماد اجتماعی پلی است که دولت و ملت را به هم متصل می‌کند، انسجام اجتماعی را افزایش می‌دهد و مردم را برای همکاری در شرایط بحرانی آماده می‌سازد.
بنابراین، هر سیاست و برنامه‌ای که به دنبال افزایش تاب‌آوری ملی است، باید در وهله نخست به تقویت اعتماد اجتماعی بپردازد.
این اعتماد، زیربنای همه ابعاد دیگر تاب‌آوری اعم از اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی خواهد بود و می‌تواند یک ملت را در برابر هر تهدیدی مقاوم نگه دارد.