آموزش تاب آوری به عنوان یکی از محورهای اساسی توانمند‌سازی افراد و جوامع مطرح است، به‌ویژه در دورانی که تغییرات اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی با شتابی بی‌سابقه مردم را با چالش‌های گوناگون مواجه می‌کند.


طیبه سرلک


تاب‌آوری به معنای توانایی مقابله، سازگاری و بازیابی از دشواری‌هاست و "آموزش تاب آوری" مجموعه‌ای از فرایندها و برنامه‌ها را در بر می‌گیرد که هدفشان ارتقاء این مهارت‌ حیاتی در سطح فردی و جمعی است.با این حال، میزان موفقیت آموزش تاب آوری به شدت وابسته به بومی‌سازی محتوا و شیوه‌های آن و پیوند هوشمندانه با دانش بومی است؛ زیرا هر جامعه با زمینه فرهنگی، زیستی و اقتصادی خاص خود مواجه است و دانش بومی که حاصل تجربه‌های تاریخی و محلی است، فرصت طلایی برای کارآمدتر شدن فرآیند آموزش تاب آوری را فراهم می‌آورد.

آموزش تاب آوری فرآیندی ساختارمند و پویا است که به افراد کمک می‌کند مهارت‌ها، ارزش‌ها و نگرش‌های لازم برای برخورد مؤثر با چالش‌ها و عبور موفق از بحران‌ها را کسب کنند.

این نوع آموزش ابعاد مختلفی دارد:

- تسهیلگر: فرد یا گروهی که فرآیند یادگیری را بر پایه مشارکت و انگیزش هدایت می‌کند.
- محتوا: مجموعه‌ای از مهارت‌های مدیریتی، تنظیم هیجان، مدیریت استرس، تفکر انتقادی و راهبردهای حل مسئله.
- محیط اجتماعی: بستری اجتماعی که حمایت روانی و اجتماعی را برای فرایند آموزش تاب آوری فراهم می‌سازد.
- افراد آموزش‌پذیر: اعضای جامعه که نیازمند این مهارت‌ها هستند.

هدف نهایی آموزش تاب آوری، ارتقاء توانایی مقابله با سختی‌ها، بهبود رفاه روانی و اجتماعی، افزایش عزت‌نفس و ایجاد جوامع تاب‌آور و پایدار است. این آموزش می‌تواند با نحوه تفسیر افراد از مشکلات تغییر کند و همسو با ویژگی‌های ذهنی و فرهنگی جامعه شکل گیرد.

دانش بومی؛ گنجینه‌ای برای توسعه پایدار و تاب‌آوری

دانش بومی، سرمایه‌ای گران‌بهاست که طی نسل‌ها و از طریق تجربه‌ها و زیست مردم یک سرزمین شکل گرفته است. این دانش شامل باورها، آداب و رسوم، شیوه‌های مدیریتی منابع طبیعی، فنون کشاورزی، آگاهی‌های تجربی درباره بحران‎ها و مهارت‌های بقاست. به همین دلیل، دانش بومی در تقویت تاب‌آوری افراد و جوامع نقش کانونی ایفا می‌کند:

-شناخت و مدیریت منابع طبیعی: دانش بومی درباره اقلیم، آب، کشاورزی و محیط زیست به ساکنان بومی کمک می‌کند تا راهکارهایی متناسب با شرایط زیست‌محیطی خود برای مقابله با بحران‌ها بیابند.
- الگوها و روایت‌های محلی: استفاده از داستان‌ها، افسانه‌ها و الگوهای موفق مقاومت و همکاری محلی در برنامه‌ریزی و برگزاری کارگاه‌های آموزش تاب آوری اثربخشی آن را افزایش می‌دهد.
- نگرش به بحران: نگاه جامعه‌بومی به بحران‌ها غالباً مبتنی بر همدلی، انسجام و مشارکت جمعی است. این نگرش‌ها پایه‌ای غنی برای آموزش تاب آوری فراهم می‌آورد.

پیوند دانش بومی و آموزش تاب آوری: راهبردها و الزامات

همگرایی دانش بومی و آموزش تاب آوری نه تنها موجب افزایش اثربخشی برنامه‌های آموزشی می‌شود، بلکه تضمین‌کننده پایداری تغییرات مثبت در جامعه نیز هست. راهکارهای کاربردی برای این همگرایی عبارت‌اند از:

- تحلیل نیازها و ظرفیت‌های بومی: طراحی آموزش تاب آوری باید با بررسی چالش‌های خاص و امکانات محلی، تطبیق یافته و به مسائلی توجه کند که واقعا دغدغه جامعه هستند.
- توسعه محتوا بر اساس زبان، ارزش‌ها و سنت‌های محلی**: استفاده از زبان و نشانه‌های فرهنگی بومی سبب افزایش حس تعلق و مشارکت اعضای جامعه در فرآیند آموزش تاب آوری می‌شود.
-آموزش مربیان بومی: بهره‌گیری از مربیانی که با فرهنگ، زبان و دغدغه‌های بومی آشنا هستند، حلقه ارتباطی اثربخشی میان فرآیند آموزش تاب آوری و جامعه هدف ایجاد می‌کند.
- مشارکت و هم‌افزایی جامعه**: برنامه‌های آموزش تاب آوری که مبتنی بر مشارکت خانواده‌ها و اعضای جامعه باشد، اثرگذاری پایدار و انگیزش بیشتر خواهد داشت.

نقش آموزش تاب آوری بومی در ارتقاء اعتماد اجتماعی و توسعه پایدار

آموزش تاب آوری بومی‌شده می‌تواند عامل پیشرفت و پایداری در جوامع مختلف باشد. چنین آموزشی:

-افزایش عزت‌نفس و اعتماد به نفس: افراد ساکن مناطق دارای دانش بومی، با تکیه بر تجربه‌های موفق محلی اعتماد به‌نفس و توان روبه‌رویی با چالش‌ها را به دست می‌آورند.
- افزایش انسجام اجتماعی: استفاده از دانش بومی در آموزش تاب آوری نرخ مشارکت جمعی، همدلی و تعاون اجتماعی را افزایش می‌دهد و موجب شکل‌گیری جوامع قوی‌تر و پایدارتر می‌گردد.
- حفظ امنیت معیشتی: آموزش‌های تاب آوری مبتنی بر دانش بومی می‌تواند به حفظ منابع زیستی و معیشت پایدار و مقابله مؤثر با آسیب‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی منجر شود.

آموزش تاب آوری بومی، مسیر آینده جامعه پایدار و ایمن

در شرایطی که تهدیدهای زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی با سرعت فزاینده‌ای گسترش می‌یابند، آموزش تاب آوری بومی محور اصلی روند توسعه‌ی انسانی و ارتقاء زندگی محسوب می‌شود. پیوند دانش بومی با آموزش تاب آوری سبب می‌شود که این آموزش‌ها نه‌تنها کارآمدتر و مؤثرتر شوند، بلکه اطمینان‌یابند که با هویت و بستر فرهنگی جامعه سازگارند. بهره‌گیری از ظرفیت‌های دانش بومی در آموزش تاب آوری تضمین‌کننده پویایی، انسجام و resilience واقعی در مواجهه با چالش‌های پیش رو برای هر جامعه‌ای است. بنابراین، توسعه پایدار، رفاه اجتماعی و بازسازی جوامع آسیب‌دیده تنها با آموزش تاب آوری بومی و اصیل قابل تحقق می‌گردد.