این مقاله به‌زبان ساده و روان به بررسی رابطه میان مددکاری اجتماعی و پدافند غیرعامل می‌پردازد و نقش‌ها، وظایف، ابزارها و راهکارهای عملی مددکاران اجتماعی در پیشگیری، آمادگی، پاسخ‌دهی و بازتوانی پس از بحران‌ها را تشریح می‌کند.


مددکاری اجتماعی و پدافند غیرعامل دو حوزه‌ای هستند که در نگاه نخست ممکن است از هم مجزا به نظر برسند، اما در واقعیت اجتماعی و در میدان عملِ مدیریت خطر و بحران ارتباطی عمیق و معنادار دارند.
پدافند غیرعامل به مجموعه اقداماتی گفته می‌شود که با هدف کاهش آسیب‌پذیری جامعه در برابر تهدیدها و افزایش توان تاب‌آوری انجام می‌گیرد؛ این اقدامات شامل تقویت زیرساخت‌های اجتماعی، اطلاع‌رسانی، آموزش همگانی، طراحی فضایی ایمن، مدیریت منابع و برنامه‌ریزی برای حفظ عملکردهای حیاتی در شرایط بحران است.
مددکاری اجتماعی اما حرفه‌ای است که بر حمایت از افراد، خانواده‌ها و جوامع در وضعیت‌های آسیب‌زا تمرکز دارد؛ مددکاران اجتماعی با شناسایی نیازها، ارائه مداخلات حمایتی، توانمندسازی گروه‌های آسیب‌پذیر و واسطه‌گری میان مردم و نهادهای خدماتی نقش‌آفرینی می‌کنند.
هنگامی که این دو حوزه در هم تنیده شوند، نتیجه یک رویکرد جامع و انسان‌محور به پدافند غیرعامل است که علاوه بر تضمین بقاء فیزیکی، به سلامت روانی، همبستگی اجتماعی و احیای سریع جامعه توجه دارد.

در مرحله پیشگیری، مددکاری اجتماعی می‌تواند پایه و اساس یک پدافند غیرعامل مؤثر را شکل دهد.
پیشگیری در پدافند غیرعامل به معنای کاهش احتمال وقوع خسارت یا حداقل رساندن پیامدهای منفی است.
مددکاران اجتماعی با شناخت دقیق از ترکیب جمعیتی، شاخص‌های آسیب‌پذیری، نیازهای اقتصادی-اجتماعی و ساختارهای حمایتی محلی، می‌توانند به طراحی برنامه‌های پیشگیرانه کمک کنند. شناخت گروه‌های آسیب‌پذیر مانند سالمندان، افراد دارای معلولیت، زنان سرپرست خانوار، کودکان و اقشار کم‌درآمد ضروری است، زیرا این گروه‌ها در هنگام بحران بیشترین نیاز را به حمایت دارند. مددکاری اجتماعی با اجرای پایش‌های محلی، ارزیابی ریسک اجتماعی و جمع‌آوری داده‌های میدانی، اطلاعات ارزشمندی را در اختیار برنامه‌ریزان پدافند غیرعامل می‌گذارد تا سیاست‌ها و اقدامات پیشگیرانه دقیق‌تر و هدفمندتر طراحی شود.

آموزش همگانی و ارتقای آگاهی از دیگر حوزه‌هایی است که در تلاقی مددکاری اجتماعی و پدافند غیرعامل نقش محوری دارد.
مددکاران اجتماعی به دلیل برخورد مستقیم با مردم و آشنایی با زبان محلی، فرهنگ و ساختارهای اجتماعی، در انتقال پیام‌های آموزشی بسیار مؤثرند.

آن‌ها می‌توانند برنامه‌های آموزش مخاطب‌محور طراحی کنند که مهارت‌های فردی و جمعی مانند آماده‌سازی بسته‌های اضطراری، روش‌های تخلیه امن، نحوه ارتباط در زمان اختلالات خدماتی و مدیریت استرس را آموزش دهد. این نوع آموزش‌ها اگر مشارکتی و مبتنی بر نیازهای واقعی جامعه باشد، احتمال پذیرش و اجرای آن‌ها توسط مردم افزایش می‌یابد.
همچنین مددکاران اجتماعی می‌توانند از طریق گروه‌های خودیار، جلسات محلی و شبکه‌های اجتماعی برای گسترش پیام‌های پدافند غیرعامل استفاده کنند و بدین ترتیب سطح آمادگی جامعه را ارتقا دهند.

در مرحله آمادگی و برنامه‌ریزی عملیاتی، مددکاری اجتماعی نقش هماهنگ‌کننده و پل میان مردم و دستگاه‌های دولتی ایفا می‌کند.
تهیه نقشه‌های آسیب‌پذیری اجتماعی، تعیین اولویت‌های حمایتی در شرایط بحران و طراحی مسیرهای دسترسی به خدمات ضروری نیاز به اطلاعات اجتماعی دارد که مددکاران قادر به تأمین آن هستند. به‌علاوه، مددکاران می‌توانند در تدوین برنامه‌های بازیابی اجتماعی شرکت کنند تا اطمینان حاصل شود که بازسازی پس از بحران، فقط به بازسازی فیزیکی محدود نمی‌ماند و به بازگرداندن شبکه‌های اجتماعی، اشتغال، دسترسی به خدمات سلامت و آموزش نیز توجه می‌شود. در طراحی مراکز پشتیبانی و پناهگاه‌ها، حضور مددکاران اجتماعی می‌تواند تضمین کند که فضاها مناسب گروه‌های مختلف باشند، مسائل فرهنگی و جنسیتی رعایت شوند و خدمات حمایتی روانی-اجتماعی به صورت نظام‌مند ارائه گردد.

هنگام وقوع بحران، نقش مددکار اجتماعی در پدافند غیرعامل بیش‌ازپیش حیاتی می‌شود.
امداد روانی-اجتماعی و مداخلات حمایتی سریع می‌تواند از تشدید آسیب‌های جسمی و روانی جلوگیری کند.
مددکاران اجتماعی آموزش‌دیده می‌توانند در خطوط مقدم خدمات‌رسانی، سلامت روانی افراد را ارزیابی و مداخلات اولیه را اجرا کنند؛ به عنوان مثال، ایجاد فضاهای امن برای زنان و کودکان، مدیریت صفوف دریافت کمک‌ها، شناسایی افراد نیازمند خدمات پزشکی یا سرپناه فوری و هدایت آن‌ها به مراکز مربوطه.
این مداخلات نه تنها به حل مشکلات فوری کمک می‌کند، بلکه مانع از بروز نابرابری‌های اجتماعی در دسترسی به کمک‌ها می‌شود.
علاوه بر این، مددکاران اجتماعی می‌توانند نقش نظارتی و گزارش‌دهی داشته باشند تا مدیریت بحران از واقعیات میدانی و تغییرات نیازها آگاه بماند.

بازتوانی و بازسازی اجتماعی بخشی است که اغلب پس از فروکش کردن سطح اضطراری بحران به آن کمتر توجه می‌شود، اما در پدافند غیرعامل این بخش اهمیت بسیار بالایی دارد، زیرا بازگشت به شرایط عادی مستلزم ترمیم شبکه‌های اجتماعی، بازیابی شغل و معیشت، حمایت از سلامت روان و بازسازی سرمایه اجتماعی است.

مددکاران اجتماعی در فرآیند بازتوانی نقش‌های متعددی دارند؛ آن‌ها برنامه‌های توانمندسازی اقتصادی مانند آموزش مهارت، فراهم‌سازی دسترسی به تسهیلات خرد و شبکه‌های حمایتی را طراحی می‌کنند و با سازمان‌های مردم‌نهاد و مؤسسات خیریه همکاری می‌کنند تا منابع لازم برای بازسازی خانوارها فراهم شود.
بازتوانیِ روانی نیز از اهمیت زیادی برخوردار است؛ مددکاران از طریق مشاوره، گروه‌درمانی و ایجاد گروه‌های همیار به کاهش اختلالات ناشی از بحران کمک می‌کنند و به افراد ابزارهای مقابله‌ای سالم می‌آموزند تا از آسیب‌های بلندمدت پیشگیری شود.

یکی از ابعاد اصلی ارتباط مددکاری اجتماعی با پدافند غیرعامل توجه به عدالت و کاهش آسیب اجتماعی است.
پدافند غیرعامل زمانی واقعا مؤثر خواهد بود که توزیع منابع، خدمات و حمایت‌ها عادلانه باشد و گروه‌های آسیب‌پذیر به حاشیه رانده نشوند.
مددکاری اجتماعی با رویکردی عدالت‌محور می‌تواند تضمین کند که سیاست‌های پدافند غیرعامل شامل تدابیری برای کاهش نابرابری‌های جنسیتی، اقتصادی، سنی و قومی باشد.
این نگرش موجب می‌شود که برنامه‌های پیشگیری و بازتوانی نه تنها بازگشت به وضعیت قبل از بحران را دنبال کنند، بلکه فرصت‌هایی برای بهبود ساختارهای اجتماعی نابرابر ایجاد نمایند.

همچنین در سطح نظامی و فنی، پدافند غیرعامل اغلب با مفاهیم حفاظت از زیرساخت‌ها، تشعشعات، و ایمنی فیزیکی مرتبط است.
اما هرچقدر که این اقدامات فنی لازم و مهم باشند، بدون پوشش اجتماعی و حمایت روانی نتایج کامل و پایدار نخواهند داشت.
مددکاران اجتماعی با فراهم کردن آموزش‌های تطبیقی، تسهیل ارتباط میان دستگاه‌های عملیاتی و جامعه و ترجمه پیام‌های تخصصی به زبان قابل فهم برای عموم، پیوند میان دانش فنی و واقعیت‌های اجتماعی را برقرار می‌کنند.
به عبارت دیگر، پدافند غیرعامل انسانی و فراگیر نمی‌تواند بدون مشارکت فعال مددکاران اجتماعی تحقق یابد.

یک جنبه عملی و قابل ذکر دیگر، استفاده از فناوری و داده‌ها در تلفیق مددکاری اجتماعی و پدافند غیرعامل است.
جمع‌آوری داده‌های محلی، استفاده از سامانه‌های اطلاعات جغرافیایی برای شناسایی تُپوگرافی آسیب‌پذیری اجتماعی و به‌کارگیری پلتفرم‌های ارتباطی برای اطلاع‌رسانی سریع، همه ابزارهایی هستند که باید با دید اجتماعی به‌کار روند. مددکاران اجتماعی که با این ابزارها آشنا شوند و در تیم‌های بین‌بخشی حضور یابند، می‌توانند داده‌های اجتماعی را به اطلاعات عملی تبدیل کنند و اطمینان حاصل نمایند که تصمیم‌گیری‌ها مبتنی بر واقعیت‌های اجتماعی باشد نه تنها روی شاخص‌های فنی.

برای تحقق کامل این تعامل، لازم است در سطوح آموزشی و سیاست‌گذاری سرمایه‌گذاری شود.
آموزش مددکاران اجتماعی درباره مدیریت خطر و پدافند غیرعامل و از طرف دیگر آموزش کارکنان مدیریت بحران درباره ابعاد اجتماعی و روانی بحران ضروری است.
در سیاست‌گذاری نیز باید ساختارهایی ایجاد شود که حضور مددکاران اجتماعی در برنامه‌های پدافند غیرعامل تضمین شود؛ این حضور می‌تواند از طریق ایجاد واحدهای روانی-اجتماعی در سازمان‌های مدیریت بحران، گنجاندن مددکاری اجتماعی در دستورالعمل‌های پدافند غیرعامل و تخصیص بودجه برای برنامه‌های اجتماعی-پدافندی صورت گیرد.

 رابطه مددکاری اجتماعی و پدافند غیرعامل رابطه‌ای ضروری، مکمل و راهبردی است.
  زهرا نیازاده نویسنده کتاب مسیر تاب آوری در خاتمه  یادآور میشود پدافند غیرعامل بدون توجه به بافت اجتماعی و بدون حضور فعال مددکاران اجتماعی ناقص خواهد ماند و مددکاری اجتماعی بدون چارچوب پدافند غیرعامل در مواجهه با بحران‌های گسترده کارایی کافی ندارد.
ادغام این دو حوزه به معنای ایجاد جامعه‌ای تاب‌آورتر، ایمن‌تر و منصفانه‌تر است؛ جامعه‌ای که نه تنها از زیرساخت‌های فنی محکم برخوردار است، بلکه شبکه‌های حمایتی قوی، مهارت‌های مقابله‌ای جمعی و دسترسی عادلانه به منابع را نیز دارا باشد.
بنظر میرسدهرچه نقش مددکاران اجتماعی در طراحی، اجرا و ارزیابی برنامه‌های پدافند غیرعامل بیشتر شود، ظرفیت جامعه برای پیشگیری، پاسخ و بازتوانی افزایش می‌یابد و در نتیجه زیست‌بوم اجتماعی پایدارتری شکل خواهد گرفت.