پدافند غیرعامل به مجموعه اقداماتی گفته می‌شود که به منظور کاهش آسیب‌پذیری و افزایش آمادگی در برابر انواع تهدیدات (طبیعی و غیرطبیعی) انجام می‌شود.
پدافند غیرعامل و تاب‌آوری امروزه به یکی از ارکان اصلی امنیت ملی هر کشوری تبدیل شده است.
پدافند غیر عامل به مجموعه استراتژی‌هایی اطلاق می‌شود که بدون استفاده از خشونت نظامی، به حفظ صلح، مقابله با جنگ و کاهش آسیب‌های ناشی از آن می‌پردازند. پدافند غیرعامل به مجموعه‌ای از اقدامات غیرنظامی گفته می‌شود که هدف آن کاهش آسیب‌پذیری و افزایش بازدارندگی در برابر تهدیدات و حملات دشمن (اعم از نظامی و غیرنظامی) است. این اقدامات بدون استفاده از تسلیحات و به صورت غیرمستقیم انجام می‌شوند و شامل مواردی مانند استتار، اختفاء، پراکندگی، مقاوم‌سازی، فریب و آموزش است.
متغیرهای روانشناختی مانند باورها، نگرش‌ها، انگیزه‌ها، هیجانات و رفتارهای فردی و جمعی، به‌عنوان عوامل نرم و تأثیرگذار، می‌توانند قدرت تاب‌آوری را در مواجهه با بحران‌ها و تهدیدات افزایش دهند.
از منظر روانشناسی، تغییر باورهای ذهنی و جهت‌دهی به رفتار از طریق عملیات روانی و آموزش‌های هدفمند، باعث تقویت قدرت نرم جامعه می‌شود.
این امر موجب می‌شود افراد در شرایط بحرانی، واکنش‌های هیجانی و منفی کمتری نشان دهند و با آرامش و تصمیم‌گیری منطقی، به مقابله با تهدیدات بپردازند
با تقویت متغیرهای روانشناختی مانند اعتماد به نفس، همبستگی اجتماعی، امید و تاب‌آوری هیجانی، افراد قادر می‌شوند بهتر با فشارها و تهدیدات مقابله کنند و از فروپاشی روانی جلوگیری شود
شناخت و مدیریت این متغیرها در پدافند غیرعامل، امکان پیش‌بینی و کنترل بحران‌ها را فراهم کرده و به افزایش امنیت روانی و اجتماعی کمک می‌کند
توجه به متغیرهای روانشناختی در پدافند غیرعامل، نه تنها به کاهش آسیب‌های روانی و اجتماعی می‌انجامد، بلکه با تقویت تاب‌آوری، جامعه را در برابر تهدیدات پیچیده و مردم‌محور مقاوم‌تر می‌سازد و به حفظ ثبات و امنیت پایدار کمک می‌کند.
متغیرهای روانشناختی در پدافند غیرعامل نقش بسیار حیاتی و تعیین‌کننده‌ای دارند که در سه حوزه اصلی قابل بررسی هستند:
نخست،روانشناسی یادگیری که به فرآیندهای آموزش و انتقال دانش و مهارت‌های مقابله با تهدیدات غیرعامل می‌پردازد. در این بخش، افراد و گروه‌ها با دریافت آموزش‌های لازم، توانمندی‌های مقابله‌ای خود را افزایش می‌دهند و با باور به توانمندی‌های خود، مقاومت روانی در برابر عملیات روانی دشمن تقویت می‌شود. این متغیر شامل تغییر نگرش‌ها، افزایش آگاهی و ارتقای مهارت‌های فردی و جمعی است که باعث کاهش آسیب‌پذیری در شرایط بحران می‌شود.
دوم، روانشناسی اجتماعی که بر تعاملات گروهی و انسجام ملی تاکید دارد. انسجام اجتماعی و حس تعلق به جامعه از عوامل کلیدی در پدافند غیرعامل محسوب می‌شوند. دشمنان با هدف تضعیف این انسجام، از عملیات روانی برای ایجاد تردید، ناامیدی و کاهش اعتماد عمومی استفاده می‌کنند. بنابراین، تقویت باورهای جمعی، ایجاد همبستگی و فرهنگ‌سازی از طریق رسانه‌ها و نهادهای فرهنگی، به عنوان متغیرهای روانشناختی مهم، نقش بازدارنده و مقاومتی در برابر تهدیدات روانی ایفا می‌کنند. این متغیرها به حفظ سلامت روانی جامعه و جلوگیری از نفوذ عملیات روانی دشمن کمک می‌کنند.
سوم، روانشناسی زبان و اندیشه که به تحلیل و شناخت تأثیر واژه‌ها و پیام‌های روانی می‌پردازد. در جنگ نرم و پدافند غیرعامل، واژه‌ها و پیام‌ها ابزارهای اصلی جهت‌دهی به رفتار و واکنش‌های هیجانی افراد هستند. شناخت دقیق این متغیرها و استفاده هوشمندانه از زبان و پیام‌رسانی، می‌تواند در مقابله با عملیات روانی دشمن موثر باشد. به‌کارگیری این دانش در طراحی پیام‌های فرهنگی و رسانه‌ای، باعث افزایش مقاومت روانی و کاهش اثرات منفی تهدیدات روانی می‌شود.
متغیرهای روانشناختی پدافند غیرعامل شامل یادگیری، انسجام اجتماعی و زبان و اندیشه است که هر یک به نحوی در تقویت قدرت نرم کشور و کاهش آسیب‌پذیری روانی جامعه نقش دارند. این متغیرها زمینه‌ساز ایجاد امنیت روانی، افزایش اعتماد به نفس ملی و مقابله مؤثر با عملیات روانی دشمن هستند و بدون توجه به آنها، پدافند غیرعامل نمی‌تواند به طور کامل موفق عمل کند.
پدافند غیرعامل یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین روش‌های دفاعی در جنگ‌ها و بحران‌ها است که بدون استفاده از تجهیزات نظامی و جنگ‌افزار انجام می‌شود. این نوع پدافند به مجموعه اقداماتی گفته می‌شود که با هدف کاهش آسیب‌پذیری تأسیسات حیاتی، مراکز حساس و جمعیت غیرنظامی در برابر حملات دشمن، بلاهای طبیعی و غیرطبیعی به کار گرفته می‌شود. در واقع، پدافند غیرعامل با بهره‌گیری از تدابیر فنی، مدیریتی و غیرنظامی، خسارات جانی و مالی را به حداقل می‌رساند و نقش مهمی در حفظ توان ملی و امنیت کشور دارد.
در جنگ‌ها، دشمنان معمولاً با هدف انهدام مراکز حیاتی و زیرساخت‌های کلیدی، حملات هوایی، زمینی و دریایی را ترتیب می‌دهند تا اراده و توان سیاسی، اقتصادی و نظامی کشور مقابل را تضعیف کنند. پدافند غیرعامل با اجرای اصولی مانند استتار، اختفا، پوشش، فریب، پراکندگی و مقاوم‌سازی، امکان کاهش اثرات این حملات را فراهم می‌آورد. این اقدامات می‌توانند شامل استحکامات ساختمانی، ایجاد فضاهای امن، استفاده از ماکت‌های فریبنده و اطلاع‌رسانی به موقع باشند.
یکی از درس‌های مهم سالهای دفاع مقدس ، اهمیت پدافند غیرعامل در کاهش تلفات انسانی و خسارات زیرساختی بود. در این جنگ، با رعایت اصول پدافند غیرعامل و اجرای تدابیر خاص، موفقیت‌های قابل توجهی در حفاظت از مردم، نیروهای نظامی و تأسیسات حیاتی به دست آمد که این تجربیات به عنوان الگو در طرح‌ها و نظام‌نامه‌های راهبردی کشور به کار گرفته شده است.
دکترمحمدرضا مقدسی بنیانگذار رسانه تاب‌آوری در ادامه آورده است پدافند غیرعامل تنها محدود به مقابله با تهدیدات نظامی نیست؛ بلکه در برابر تهدیدات غیرنظامی مانند حملات سایبری، جنگ نرم، بلایای طبیعی (مانند زلزله، سیل و طوفان) و غیرطبیعی (مانند سرقت و خرابکاری) نیز کاربرد دارد. این گستردگی باعث شده است که تمامی زیرساخت‌های کلیدی، مراکز فرماندهی، صنایع حیاتی، مراکز بهداشتی و درمانی و حتی جمعیت‌های شهری در برنامه‌های پدافند غیرعامل جایگاه ویژه‌ای داشته باشند.
اصول پدافند غیرعامل شامل مواردی چون استتار (پوشش ظاهری برای مخفی‌سازی)، اختفا (پنهان‌سازی واقعی)، پوشش (محافظت فیزیکی)، فریب (ایجاد تصاویر و اطلاعات گمراه‌کننده برای دشمن)، پراکندگی و تفرقه (جلوگیری از تمرکز نیروها و تأسیسات)، مقاوم‌سازی (افزایش مقاومت سازه‌ها) و هشدار به موقع است.
اجرای این اصول به شکل هماهنگ و مستمر، ضریب اطمینان دفاع غیرعامل را افزایش می‌دهد.
در دوران جنگ تحمیلی، شرکت‌های نفتی و صنایع مهم کشور با بهره‌گیری از روش‌های پدافند غیرعامل، توانستند با کاهش آسیب‌پذیری درونی تأسیسات خود، از خسارات گسترده جلوگیری کنند.
این اقدامات شامل استتار تأسیسات، ایجاد پوشش‌های ایمنی، مقاوم‌سازی ساختمان‌ها و تجهیز فضاهای امن بود که باعث حفظ تولید و بهره‌برداری از منابع حیاتی حتی در شرایط جنگی شد.
نقش مردم و نهادهای غیرنظامی در پدافند غیرعامل بسیار حیاتی است.
برخلاف پدافند عامل که عمدتاً بر عهده نیروهای مسلح است، پدافند غیرعامل به مشارکت تمامی اقشار جامعه، سازمان‌ها و صنایع نیاز دارد تا با آموزش، آمادگی و رعایت اصول ایمنی، توان دفاعی کشور را افزایش دهند. این امر موجب می‌شود که در شرایط بحران، خسارات انسانی و مالی به حداقل برسد.
از سوی دیگر، پدافند غیرعامل در مقابله با بلایای طبیعی نیز اهمیت فراوانی دارد. تجربه‌هایی مانند زلزله بم و سیل گلستان نشان داده است که عدم رعایت اصول پدافند غیرعامل می‌تواند منجر به خسارات جانی و مالی سنگین و بلندمدت شود. بنابراین، این نوع پدافند به عنوان یک راهبرد کلان در مدیریت بحران‌های طبیعی نیز به کار گرفته می‌شود.
پدافند غیرعامل به عنوان یک ابزار دفاعی کم‌هزینه و بسیار مؤثر، جایگاه ویژه‌ای در استراتژی‌های دفاعی کشورها یافته است.
پدافند غیرعامل و تاب‌آوری نیازمند مشارکت همه‌جانبه مردم، دولت و سازمان‌ها است.
با توجه به تهدیدات متنوع و پیچیده امروز، از جمله حملات نظامی، سایبری و بلایای طبیعی، توجه به این نوع پدافند و به‌کارگیری تجربیات گذشته، از جمله دوران دفاع مقدس، ضروری است تا امنیت ملی و سرمایه‌های حیاتی حفظ شود و توان مقابله با تهدیدات نوین افزایش یابد.
مدیر و موسس خانه تاب آوری در ادامه آورده است پدافند غیرعامل و تاب‌آوری شامل اقدامات پیشگیرانه‌ای است که بدون درگیری مستقیم با تهدید، از آسیب جلوگیری می‌کند. پدافند غیرعامل به عنوان یک سازوکار جامع و چندبعدی، نه تنها در جنگ‌ها بلکه در تمامی شرایط بحران، از جمله بلایای طبیعی و تهدیدات غیرنظامی، نقش کلیدی در حفظ جان مردم، تأسیسات حیاتی و زیرساخت‌های کشور ایفا می‌کند و باید به صورت مستمر توسعه و به‌روزرسانی شود تا پاسخگوی نیازهای امنیتی و دفاعی روز باشد.
