رابطه پایداری اجتماعی و تاب‌آوری اجتماعی

دکترمحمدرضامقدسی
مدیر و موسس خانه تاب آوری
مشاورعالی ماموریت ملی تاب آوری فرهنگی

پایداری اجتماعی و تاب‌آوری اجتماعی دو مفهوم به‌هم‌پیوسته و اساسی در مطالعات توسعه، جامعه‌شناسی و مدیریت شهری هستند.
این دو مفهوم در ظاهر متفاوت‌اند، اما در عمل ارتباطی تنگاتنگ دارند و یکدیگر را تقویت می‌کنند.
پایداری اجتماعی بر ایجاد شرایط عادلانه، برابر، و انسانی در جامعه تأکید دارد، در حالی که تاب‌آوری اجتماعی بر توانایی جامعه برای مقابله، سازگاری و بازیابی پس از بحران‌ها تمرکز می‌کند. در واقع، پایداری اجتماعی بستر و زمینه‌ای است که تاب‌آوری اجتماعی بر آن شکل می‌گیرد و رشد می‌کند.

پایداری اجتماعی به معنای ایجاد جامعه‌ای منسجم، عادلانه و توانمند است؛ جامعه‌ای که در آن روابط انسانی بر پایه اعتماد، همکاری و همبستگی شکل گرفته است.
چنین جامعه‌ای هنگامی که با بحران‌های طبیعی، اقتصادی یا فرهنگی روبه‌رو می‌شود، به‌مراتب توانایی بیشتری برای مقاومت و بازسازی دارد.
به عبارت دیگر، پایداری اجتماعی زیربنای تاب‌آوری اجتماعی است، زیرا جامعه‌ای که از انسجام، عدالت و مشارکت برخوردار نباشد، نمی‌تواند در برابر بحران‌ها تاب بیاورد.

تاب‌آوری اجتماعی به توانایی گروه‌ها و جوامع برای انطباق با شرایط سخت، یادگیری از بحران‌ها و بازگشت به وضعیت پایدار پس از آسیب اشاره دارد. این توانایی تنها در جوامعی شکل می‌گیرد که سرمایه اجتماعی بالایی دارند. سرمایه اجتماعی، یعنی اعتماد، همکاری، شبکه‌های ارتباطی و روابط متقابل مردم، دقیقاً همان عواملی است که در پایداری اجتماعی نیز نقش اساسی دارند. بنابراین می‌توان گفت پایداری اجتماعی نوعی «پیش‌شرط» برای تاب‌آوری اجتماعی است.

در جامعه‌ای که مردم احساس عدالت و تعلق دارند، روابط انسانی سالم است، مشارکت فعال وجود دارد و همه احساس می‌کنند صدایشان شنیده می‌شود، واکنش‌ها در برابر بحران‌ها هدفمند، منطقی و هماهنگ خواهد بود. چنین جامعه‌ای در برابر حوادث طبیعی مانند زلزله یا سیل، و حتی بحران‌های اقتصادی یا فرهنگی، کمتر دچار فروپاشی اجتماعی می‌شود.
اعتماد متقابل میان مردم و نهادها سبب می‌شود که در شرایط بحرانی، همکاری جمعی افزایش یابد و روند بازسازی سریع‌تر انجام گیرد.

از سوی دیگر، تاب‌آوری اجتماعی خود عاملی برای حفظ و تقویت پایداری اجتماعی است.
جامعه‌ای که بتواند پس از بحران‌ها خود را بازسازی کند و از تجربه‌ها درس بگیرد، در واقع پایداری خود را در طول زمان افزایش می‌دهد.
تاب‌آوری باعث می‌شود که جامعه نه‌تنها از بحران‌ها عبور کند، بلکه قوی‌تر و منسجم‌تر از گذشته شود.
در این معنا، تاب‌آوری اجتماعی را می‌توان بخشی از فرآیند پایداری اجتماعی دانست که در مواجهه با تغییرات و تهدیدها فعال می‌شود.

رابطه میان پایداری اجتماعی و تاب‌آوری اجتماعی را می‌توان رابطه‌ای دوطرفه و پویا دانست.
پایداری اجتماعی زمینه‌ساز تاب‌آوری است و تاب‌آوری نیز پایداری را حفظ و تقویت می‌کند.
هر دو به سرمایه اجتماعی، اعتماد عمومی، عدالت، مشارکت و انسجام نیاز دارند. زمانی که سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های شهری یا ملی، بر تقویت این مؤلفه‌ها تمرکز داشته باشند، جامعه‌ای شکل می‌گیرد که هم پایدار است و هم مقاوم در برابر بحران‌ها.

در دنیای امروز که جوامع با بحران‌های گوناگونی مانند تغییرات اقلیمی، نابرابری اقتصادی، مهاجرت، جنگ، و همه‌گیری‌ها مواجه‌اند، این رابطه بیش از پیش اهمیت دارد. پایداری اجتماعی به جامعه کمک می‌کند تا ساختاری منصفانه، انسانی و منسجم داشته باشد، در حالی که تاب‌آوری اجتماعی تضمین می‌کند این ساختار در مواجهه با چالش‌ها فرو نپاشد.

به عنوان نمونه، در زمان وقوع بحران‌هایی چون زلزله یا بیماری‌های همه‌گیر، اگر جامعه‌ای از پایداری اجتماعی بالایی برخوردار باشد،
مردم به نهادهای رسمی اعتماد بیشتری دارند، از دستورالعمل‌ها پیروی می‌کنند، به یکدیگر کمک می‌نمایند و روحیه جمعی در آن جامعه حفظ می‌شود. همین اعتماد و همکاری جمعی، نشان‌دهنده تاب‌آوری اجتماعی است. برعکس، در جوامعی که بی‌عدالتی، بی‌اعتمادی یا تبعیض وجود دارد، بحران‌ها باعث تشدید اختلافات و کاهش انسجام اجتماعی می‌شود.

در نتیجه می‌توان گفت پایداری اجتماعی شرط لازم برای ایجاد تاب‌آوری اجتماعی است، اما کافی نیست.
تاب‌آوری نیازمند آموزش، تجربه، آمادگی ذهنی و ساختاری نیز هست. با این حال، بدون پایه‌های پایداری اجتماعی، مانند عدالت، مشارکت و اعتماد، تاب‌آوری نمی‌تواند شکل بگیرد یا تداوم یابد.

پایداری اجتماعی، زیربنای سلامت، اعتماد و انسجام در جامعه است و تاب‌آوری اجتماعی، حاصل توانایی همان جامعه برای حفظ و بازسازی این ارزش‌ها در مواجهه با بحران‌هاست.
هر دو مفهوم مکمل یکدیگرند و هدف مشترک آن‌ها، ایجاد جامعه‌ای پویا، امن و انسانی است که نه‌تنها می‌تواند مشکلات را تحمل کند، بلکه از آن‌ها برای رشد و یادگیری نیز بهره می‌برد.