اولین گام حیاتی در مددکاری اجتماعی زمان جنگ،ارزیابی‌های سریع و مستمر روانی-اجتماعی است.

دکتر محمدرضا مقدسی ، مشاور عالی ماموریت ملی تاب آوری فرهنگی

در بحبوحه جنگ و  درگیری‌های مسلحانه، جوامع با آسیب‌های عمیق جسمی، روانی و اجتماعی مواجه می‌شوند. در این شرایط بحرانی، مددکاری اجتماعی به عنوان حرفه‌ای متعهد به ارتقای رفاه، ظرفیت‌سازی و ایجاد تغییرات اجتماعی، نقشی محوری و نجات‌بخش در ارائه حمایت‌های روانی-اجتماعی (PSS) ایفا می‌کند.
مددکاران اجتماعی، با دانش تخصصی خود در زمینه رفتار انسانی، سیستم‌های اجتماعی و مداخله در بحران، به خط مقدم پاسخگویی به نیازهای فوری و بلندمدت آسیب‌دیدگان جنگ می‌روند.
این حمایت‌ها طیف گسترده‌ای از مداخلات را در بر می‌گیرد که هدف نهایی آن‌ها کاهش رنج، تقویت تاب‌آوری، حفظ کرامت انسانی و تسهیل فرآیند بهبودی فردی و جمعی است. ماهیت چندبعدی جنگ، ضرورت رویکردی جامع و چندرشته‌ای را که مددکاری اجتماعی در قلب آن قرار دارد، آشکار می‌سازد.


  اولین گام حیاتی در مددکاری اجتماعیزمان جنگ، انجام ارزیابی‌های سریع و مستمر روانی-اجتماعی است.

مددکاران اجتماعی با مهارت در برقراری ارتباط همدلانه و ایجاد اعتماد، به طور فعال به میان جمعیت‌های آسیب‌دیده (آوارگان، پناهندگان، غیرنظامیان در مناطق درگیر، خانواده‌های داغدیده) رفته و نیازهای فوری و نهفته آن‌ها را شناسایی می‌کنند. این ارزیابی‌ها فراتر از نیازهای اولیه حیاتی (غذا، پناهگاه، بهداشت) بوده و بر روی تأثیرات روانی جنگ (ترس، اضطراب، اندوه، PTSD)، فروپاشی ساختارهای حمایت اجتماعی (خانواده، همسایگی، جامعه)، خطرات حفاظتی (خشونت جنسیتی، استثمار کودکان، قاچاق انسان)، و نیازهای گروه‌های خاص (کودکان، زنان، سالمندان، افراد دارای معلولیت) تمرکز دارد.
داده‌های حاصل از این ارزیابی‌های تخصصی مددکاری اجتماعی ، اساس طراحی و ارائه خدمات هدفمند و تخصیص بهینه منابع محدود را تشکیل می‌دهد.

در فاز حاد بحران جنگ، مددکاران اجتماعی حاضر شده در میدان اغلب به عنوان اولین پاسخ‌دهندگان روانی-اجتماعی عمل می‌کنند.
یکی از ابزارهای کلیدی آن‌ها در این مرحله، ارائه "حمایت روانی اولیه" (Psychological First Aid - PFA) است. PFA مجموعه‌ای از مداخلات عملی و انسانی است که توسط مددکاری اجتماعی و سایر متخصصان آموزش‌دیده ارائه می‌شود تا به افراد در شرایط پریشانی شدید ناشی از جنگ کمک کند. این حمایت شامل: ایجاد فضای امن فیزیکی و روانی، گوش دادن فعال و بدون قضاوت، آرام‌سازی و کمک به مدیریت واکنش‌های حاد استرس، برقراری ارتباط افراد با عزیزان از دست‌رفته، رفع نیازهای اولیه فوری، و ارائه اطلاعات دقیق و اطمینان‌بخش برای کاهش سردرگمی و ترس است.
مددکاری اجتماعی از طریق PFA، به تثبیت وضعیت روانی افراد شوک‌زده کمک کرده و زمینه را برای مداخلات تخصصی‌تر فراهم می‌سازد.

مداخله در بحران و مشاوره روانی-اجتماعی
برای افرادی که واکنش‌های روانی شدیدتر یا طولانی‌تری به تروماهای جنگ نشان می‌دهند، مددکاران اجتماعی آموزش‌دیده، خدمات "مداخله در بحران" و مشاوره روانی-اجتماعی را ارائه می‌دهند.
این سطح از مداخله مددکاری اجتماعی، عمیق‌تر از PFA بوده و بر کمک به افراد برای پردازش تجربیات دردناک، درک واکنش‌های عاطفی خود (مانند کابوس، فلش‌بک، بی‌حسی عاطفی)، توسعه مکانیسم‌های سازگاری سالم (جلوگیری از رفتارهای پرخطر یا اعتیادآور)، و بازسازی حس کنترل و امید متمرکز است.
مددکاران اجتماعی از تکنیک‌های مختلف مشاوره‌ای متناسب با فرهنگ و متناسب با تروما استفاده می‌کنند. آن‌ها همچنین در شناسایی علائم اختلالات روانی جدی‌تر (مانند PTSD شدید، افسردگی عمیق، اضطراب ناتوان‌کننده) مهارت داشته و برای ارجاع به خدمات تخصصی روانپزشکی و رواندرمانی اقدام می‌کنند، ضمن اینکه پیوند حیاتی بین فرد و این خدمات تخصصی را حفظ می‌نمایند.

حمایت روانی-اجتماعی ویژه کودکان و نوجوانان یکی دیگر از نقش های حساس و حیاتی مددکاری اجتماعی است. 

کودکان و نوجوانان از آسیب‌پذیرترین قربانیان جنگ هستند که نیازهای روانی-اجتماعی منحصر به فردی دارند. مددکاری اجتماعی در این حوزه، نقشی حیاتی و حساس ایفا می‌کند.
مددکاران اجتماعی متخصص در کار با کودکان، فضاهای امن کودک‌محور را ایجاد یا حمایت می‌کنند. این فضاها محیط‌هایی ساختاریافته و حمایتی هستند که در آن کودکان از طریق بازی درمانی، هنردرمانی، فعالیت‌های گروهی ساختارمند و حمایت همسالان، فرصت بیان احساسات، پردازش تجربیات تروماتیک، و بازگشت به بخشی از حس عادی بودن کودکی را پیدا می‌کنند.

مددکاران اجتماعی همچنین از والدین و مراقبان در زمینه "ترومای ثانویه" و نحوه حمایت عاطفی از کودکان در شرایط دشوار مشاوره می‌دهند. آن‌ها در شناسایی کودکان جداافتاده از خانواده، کودکان در معرض خطر کار یا ازدواج اجباری، سربازگیری کودکان و سایر اشکال سوءاستفاده تخصص داشته و برای حمایت و حفاظت فوری آن‌ها اقدام می‌نمایند. برنامه‌های مددکاری اجتماعی برای کودکان اغلب شامل حمایت آموزشی و کمک به بازگشت به مدرسه نیز می‌شود.

حمایت از خانواده‌ها و تقویت شبکه‌های اجتماعی یا بعبارت دیگر بازسازی بافتار زندگی توسط مددکاران اجتماعی از دیگر وظایف مهمی است کهایشان برعهده دارند.
جنگ، ساختار خانواده‌ها و شبکه‌های اجتماعی سنتی را ویران می‌کند.
مددکاری اجتماعی به طور فعال در جهت تقویت پیوندهای خانوادگی و بازسازی شبکه‌های حمایتی اجتماعی فعالیت می‌کند. این شامل: کمک به بازگرداندن ارتباطات قطع‌شده بین اعضای خانواده پراکنده، حمایت از خانواده‌های داغدیده در سوگ‌وارگی جمعی و فردی، ارائه مشاوره و مهارت‌آموزی به والدین برای مقابله با استرس و مدیریت تغییرات رفتاری در کودکان، تسهیل گروه‌های حمایتی هم‌تا برای گروه‌های مختلف (مادران، سرپرستان خانوار، بازماندگان خشونت‌های خاص)، و حمایت از تشکیل انجمن‌ها و نهادهای اجتماعی محلی برای خودیاری و حمایت متقابل است.

مددکاران اجتماعی می‌دانند که تاب‌آوری فردی در گرو تاب‌آوری اجتماعی است و بنابراین، تقویت سرمایه اجتماعی و شبکه‌های انسجام جامعه‌ای را به عنوان بخش جدایی‌ناپذیر مداخلات روانی-اجتماعی خود پیش می‌برند. این تلاش‌های مددکاری اجتماعی به بازسازی بافتار اجتماعی زندگی افراد کمک شایانی می‌کند.

مددکاران اجتماعی در برخی موارد به عنوان هماهنگ‌کنندگان خدمات عمل می‌کنند. آن‌ها نیازهای شناسایی‌شده روانی-اجتماعی را با سایر خدمات حیاتی پیوند می‌زنند. این شامل: همکاری نزدیک با ارائه‌دهندگان خدمات بهداشتی برای ادغام سلامت روان در مراقبت‌های اولیه سلامت، هماهنگی با سازمان‌های بشردوستانه برای دسترسی به کمک‌های معیشتی و پناهگاهی، ارجاع به خدمات تخصصی روانپزشکی و رواندرمانی برای موارد نیازمند، و ارتباط با نهادهای حقوقی و حفاظتی برای افرادی است که نیاز به حمایت حقوقی دارند (مانند بازماندگان خشونت جنسی، قربانیان قاچاق، افراد فاقد مدارک هویتی).
مددکاران  اجتماعی با این نقش پیوندی و هماهنگی، اطمینان حاصل می‌کند که خدمات به صورت جامع و یکپارچه به فرد یا خانواده ارائه می‌شود و از قطعه‌قطعه شدن حمایت‌ها جلوگیری می‌شود. مددکاران اجتماعی همچنین مدافع حقوق افراد در دسترسی به این خدمات هستند.

مددکاری اجتماعی با التزام به اصل عدالت اجتماعی، توجه ویژه‌ای به نیازهای گروه‌های به حاشیه رانده شده یا دارای آسیب‌پذیری مضاعف در زمان جنگ دارد.
این شامل: طراحی و ارائه خدمات حساس به جنسیت برای بازماندگان خشونت‌های جنسی مبتنی بر جنسیت (SGBV) با تأکید بر محرمانگی، ایمنی و توانمندسازی، حمایت روانی-اجتماعی و عملی از افراد دارای معلولیت (اعم از جسمی، ذهنی، حسی) برای دسترسی به خدمات و مشارکت، توجه به نیازهای خاص سالمندان (انزوا، از دست دادن سیستم حمایتی، مشکلات بهداشتی) و جوانان در معرض خطر، و احترام عمیق به زمینه‌های فرهنگی، مذهبی و قومی افراد در ارائه هرگونه مداخله است.
مددکاران اجتماعی آموزش می‌بینند تا با حساسیت فرهنگی بالا عمل کنند، از القای ارزش‌های خارجی پرهیز نمایند و از سازوکارهای حمایتی سنتی موجود در فرهنگ جامعه در صورت مفید بودن، استفاده کنند. این رویکرد شمول‌گرایانه، قلب اخلاق حرفه‌ای **مددکاری اجتماعی** را تشکیل می‌دهد.

دکتر محمدرضا مقدسی مدیر و موسس خانه تاب آوری در ادامه آورده است حمایت روانی-اجتماعی در زمان جنگ تنها به مداخله در بحران محدود نمی‌شود.
مددکاری اجتماعی نقشی اساسی در "ظرفیت‌سازی جامعه" برای مقابله با اثرات جنگ و آماده‌سازی برای دوران بازسازی ایفا می‌کند.
این شامل: آموزش داوطلبان محلی در اصول اولیه PFA و شناسایی علائم پریشانی روانی، توانمندسازی رهبران جامعه و معلمان برای ارائه حمایت اولیه روانی-اجتماعی، حمایت از برنامه‌های جامعه‌محور برای ترویج تاب‌آوری، حل تعارض و آشتی، و ادغام اصول سلامت روان و حمایت روانی-اجتماعی در برنامه‌ریزی‌های بلندمدت بازسازی و توسعه پساجنگ است.

مددکاران اجتماعی با این اقدامات پیشگیرانه و توانمندساز، به جوامع کمک می‌کنند تا از بحران جنگ عبور کنند و  از تجربیات خود برای ساختن آینده‌ بهره ببرند.
این نقش تحول‌آفرین،مددکاری اجتماعی را به یکی از ارکان اساسی بهبودی پایدار جوامع جنگ‌زده تبدیل می‌کند.

در صحنه‌ ویرانگر جنگ، خدمات مددکاری اجتماعی در ارائه حمایت روانی-اجتماعی، پرتو امیدی برای بازماندگان است.
از ارزیابی دقیق نیازها و حمایت فوری روانی (PFA) گرفته تا مداخله در بحران، حمایت از کودکان و خانواده‌ها، پیوند خدمات، حمایت از گروه‌های خاص با حساسیت فرهنگی، و ظرفیت‌سازی جامعه برای آینده، مددکاران اجتماعی با شجاعت و تعهد، در خط مقدم التیام زخم‌های نامرئی جنگ ایستاده‌اند.
آن‌ها به کاهش رنج‌های لحظه‌ای کمک می‌کنند و با تقویت تاب‌آوری فردی و اجتماعی، زیرساختی انسانی برای بازسازی جوامع و حرکت به سمت آینده‌ای صلح‌آمیزتر فراهم می‌سازند.
نقش آن‌ها در حفظ کرامت انسانی و بازگرداندن حس کنترل و امید،مددکاری اجتماعی را به یکی از حیاتی‌ترین پاسخ‌ها به فجایع انسانی ناشی از جنگ تبدیل کرده است.