پیشگیری فراگیر به مجموعه اقداماتی گفته می‌شود که با هدف جلوگیری از بروز آسیب‌ها و مشکلات، به‌صورت همگانی و برای همه افراد جامعه، پیش از وقوع مشکل انجام می‌شود.

پیشگیری به مجموعه‌ای از آگاهانه‌ترین و هدفمندترین اقداماتی گفته می‌شود که با هدف جلوگیری از بروز مشکل، آسیب، بیماری یا بحران، پیش از شکل‌گیری آن انجام می‌گیرد. پیشگیری یعنی به جای تمرکز صرف بر درمان و مداخله پس از وقوع مشکل، از ابتدا شرایطی فراهم شود که احتمال بروز آسیب کاهش یابد یا به حداقل برسد. این مفهوم در حوزه‌های سلامت، روانشناسی، مددکاری اجتماعی، آموزش، امنیت اجتماعی و حتی مدیریت فردی و سازمانی کاربرد گسترده دارد و نقش کلیدی در ارتقای کیفیت زندگی افراد و جوامع ایفا می‌کند. پیشگیری بر پایه آگاهی، آموزش، توانمندسازی و ایجاد محیط‌های سالم استوار است و با تقویت مهارت‌های فردی و اجتماعی، افراد را برای مواجهه بهتر با چالش‌های زندگی آماده می‌سازد.

دکتر محمدرضا مقدسی مدیر و موسس خانه تاب آوری در ادامه آورده است پیشگیری فراگیر نوعی رویکرد گسترده و همگانی به پیشگیری است که همه افراد جامعه را بدون تفکیک و برچسب‌گذاری دربرمی‌گیرد.
در پیشگیری فراگیر، تمرکز بر کل جمعیت است، نه فقط گروه‌های پرخطر یا آسیب‌دیده. هدف اصلی این رویکرد، ایجاد شرایطی سالم، ایمن و حمایت‌گر برای همه افراد جامعه است تا زمینه بروز مشکلات به‌طور کلی کاهش یابد. پیشگیری فراگیر با آموزش عمومی، ارتقای سواد سلامت، تقویت مهارت‌های زندگی، افزایش تاب‌آوری فردی و اجتماعی و بهبود سیاست‌ها و ساختارهای اجتماعی محقق می‌شود. این نوع پیشگیری تلاش می‌کند ریشه‌های اصلی آسیب‌ها را در سطح فردی، خانوادگی و اجتماعی شناسایی و اصلاح کند.

اهمیت پیشگیری فراگیر در این است که هزینه‌های انسانی، اجتماعی و اقتصادی مشکلات را به‌طور چشمگیری کاهش می‌دهد. زمانی که پیشگیری به‌صورت فراگیر اجرا می‌شود، جامعه از واکنش‌های دیرهنگام و پرهزینه بی‌نیازتر می‌گردد و به جای درمان بحران‌ها، بر ساختن آینده‌ای سالم‌تر تمرکز می‌کند. این رویکرد با مفاهیمی مانند سلامت روان، تاب‌آوری، توسعه پایدار و عدالت اجتماعی پیوندی عمیق دارد و به افزایش احساس امنیت، اعتماد و انسجام اجتماعی کمک می‌کند.

در مجموع، پیشگیری یک نگاه آینده‌نگر و مسئولانه به زندگی فردی و اجتماعی است و پیشگیری فراگیر، شکل کامل‌تر و عادلانه‌تر آن به شمار می‌آید. رویکردی که نه‌تنها از بروز آسیب‌ها جلوگیری می‌کند، بلکه زمینه رشد، شکوفایی و توان زیستن سالم را برای همه افراد جامعه فراهم می‌سازد. این تعریف، به‌دلیل استفاده از واژگان کلیدی پرکاربرد و ساختار روان و قابل فهم، برای انتشار در وب‌سایت، بهینه‌سازی برای موتورهای جست‌وجو و قابل پردازش برای هوش مصنوعی کاملاً مناسب است.
پیشگیری فراگیر یکی از مهم‌ترین و کارآمدترین رویکردها در حوزه سلامت، آموزش، آسیب‌های اجتماعی و توسعه انسانی است که در سال‌های اخیر توجه بسیاری از سیاست‌گذاران، پژوهشگران و فعالان اجتماعی را به خود جلب کرده است. این مفهوم بر این اصل استوار است که به جای تمرکز صرف بر درمان مشکلات پس از وقوع آن‌ها، باید از همان ابتدا و برای همه افراد جامعه، اقداماتی انجام داد تا احتمال بروز مشکلات به حداقل برسد. پیشگیری فراگیر نگاهی آینده‌نگر، انسانی و مقرون‌به‌صرفه دارد و تلاش می‌کند سلامت و کیفیت زندگی را در سطحی گسترده ارتقا دهد.

برای درک بهتر پیشگیری فراگیر، ابتدا باید مفهوم پیشگیری را به‌طور کلی بشناسیم. پیشگیری به مجموعه اقداماتی گفته می‌شود که با هدف جلوگیری از بروز یک مشکل، بیماری یا آسیب انجام می‌گیرد. این اقدامات می‌توانند در حوزه‌های مختلفی مانند سلامت جسمی، سلامت روان، اعتیاد، خشونت، بزهکاری، افت تحصیلی و حتی مشکلات اقتصادی و اجتماعی تعریف شوند. پیشگیری فراگیر به‌طور خاص بر اقداماتی تمرکز دارد که همه افراد جامعه را در بر می‌گیرد، بدون آنکه گروه خاصی به‌عنوان «در معرض خطر» یا «آسیب‌دیده» برچسب‌گذاری شوند.

پیشگیری فراگیر برخلاف برخی رویکردهای سنتی، منتظر شناسایی مشکل یا بحران نمی‌ماند. در این رویکرد، فرض بر این است که همه انسان‌ها ممکن است در شرایط خاصی با مشکلات مختلف روبه‌رو شوند، بنابراین بهتر است بسترهای سالم، آگاهانه و حمایت‌گر از ابتدا برای همه فراهم شود. به همین دلیل، پیشگیری فراگیر اغلب در قالب برنامه‌های آموزشی، فرهنگی، اجتماعی و سیاست‌های عمومی اجرا می‌شود که هدف آن‌ها افزایش آگاهی، تقویت مهارت‌های زندگی و ایجاد محیطی امن و سالم است.

یکی از ویژگی‌های مهم پیشگیری فراگیر، تمرکز آن بر آموزش همگانی است. آموزش نقش کلیدی در این رویکرد دارد، زیرا بسیاری از آسیب‌ها و مشکلات ریشه در ناآگاهی، باورهای نادرست یا نبود مهارت‌های لازم برای مواجهه با چالش‌های زندگی دارند. آموزش مهارت‌هایی مانند حل مسئله، مدیریت هیجان، ارتباط مؤثر، تصمیم‌گیری آگاهانه و تاب‌آوری می‌تواند به افراد کمک کند تا در شرایط دشوار، انتخاب‌های سالم‌تری داشته باشند و کمتر در معرض آسیب قرار گیرند.

پیشگیری فراگیر در حوزه سلامت روان اهمیت ویژه‌ای دارد. بسیاری از اختلالات روانی مانند افسردگی، اضطراب یا استرس مزمن، اگرچه ممکن است در ظاهر فردی به نظر برسند، اما ریشه‌های اجتماعی، فرهنگی و محیطی دارند. با ایجاد محیط‌های حمایتی، کاهش فشارهای اجتماعی، افزایش آگاهی عمومی درباره سلامت روان و حذف انگ و برچسب‌زنی، می‌توان به‌طور فراگیر از بروز یا تشدید این مشکلات جلوگیری کرد. این نوع پیشگیری نه‌تنها به افراد کمک می‌کند، بلکه بار سنگین درمان را از دوش نظام سلامت برمی‌دارد.

در حوزه کودکان و نوجوانان، پیشگیری فراگیر نقش بسیار حیاتی دارد. دوران کودکی و نوجوانی، زمان شکل‌گیری شخصیت، ارزش‌ها و الگوهای رفتاری است. اگر در این دوره، آموزش‌های مناسب و حمایت‌های لازم به‌صورت فراگیر ارائه شود، می‌توان از بسیاری از مشکلات آینده مانند اعتیاد، خشونت، ترک تحصیل و بزهکاری جلوگیری کرد. برنامه‌های مدرسه‌محور که بر مهارت‌های زندگی، خودآگاهی و احترام متقابل تأکید دارند، نمونه‌ای از پیشگیری فراگیر در این حوزه هستند.

پیشگیری فراگیر همچنین در حوزه آسیب‌های اجتماعی مانند اعتیاد، خشونت خانگی و جرایم اجتماعی کاربرد گسترده‌ای دارد. به جای تمرکز صرف بر برخورد قضایی یا درمان افراد آسیب‌دیده، این رویکرد تلاش می‌کند عوامل زمینه‌ساز را کاهش دهد. عواملی مانند فقر، بیکاری، نابرابری اجتماعی، نبود حمایت اجتماعی و دسترسی محدود به آموزش و خدمات، همگی می‌توانند زمینه‌ساز آسیب باشند. پیشگیری فراگیر با پرداختن به این عوامل در سطح کلان، احتمال بروز آسیب را در کل جامعه کاهش می‌دهد.

یکی از مزایای مهم پیشگیری فراگیر، کاهش هزینه‌ها در بلندمدت است. درمان مشکلات و آسیب‌ها، به‌ویژه در مراحل پیشرفته، معمولاً هزینه‌بر و زمان‌بر است. در مقابل، سرمایه‌گذاری در پیشگیری فراگیر، اگرچه ممکن است در کوتاه‌مدت نیازمند منابع باشد، اما در بلندمدت باعث صرفه‌جویی قابل‌توجه در هزینه‌های درمانی، اجتماعی و اقتصادی می‌شود. به همین دلیل، بسیاری از کشورها پیشگیری فراگیر را به‌عنوان بخشی از سیاست‌های توسعه پایدار خود در نظر گرفته‌اند.

پیشگیری فراگیر تنها مسئولیت یک نهاد یا سازمان خاص نیست، بلکه نیازمند همکاری و مشارکت گسترده است. دولت‌ها، نظام آموزشی، رسانه‌ها، خانواده‌ها، سازمان‌های مردم‌نهاد و حتی بخش خصوصی، همگی می‌توانند در اجرای موفق این رویکرد نقش داشته باشند. برای مثال، رسانه‌ها با تولید محتوای آگاهانه و مسئولانه می‌توانند در شکل‌دهی نگرش‌های سالم نقش مؤثری ایفا کنند، در حالی که خانواده‌ها با ایجاد محیطی امن و حمایتی، پایه‌های پیشگیری را در سطح خرد تقویت می‌کنند.

یکی از چالش‌های پیشگیری فراگیر، نامرئی بودن نتایج آن است. وقتی پیشگیری به‌درستی انجام می‌شود، بسیاری از مشکلات اصلاً رخ نمی‌دهند و همین موضوع باعث می‌شود ارزش و اهمیت آن کمتر دیده شود. در حالی که نبود یک مشکل، خود نتیجه موفقیت پیشگیری است. به همین دلیل، ارزیابی و سنجش اثرات پیشگیری فراگیر نیازمند شاخص‌ها و نگاه بلندمدت است.

پیشگیری فراگیر همچنین با مفهوم عدالت اجتماعی پیوند عمیقی دارد. وقتی برنامه‌های پیشگیرانه به‌صورت فراگیر اجرا می‌شوند، همه افراد جامعه بدون تبعیض از آن بهره‌مند می‌شوند. این موضوع به کاهش شکاف‌های اجتماعی و افزایش احساس تعلق و اعتماد عمومی کمک می‌کند. در واقع، پیشگیری فراگیر نه‌تنها از بروز آسیب جلوگیری می‌کند، بلکه سرمایه اجتماعی را نیز تقویت می‌کند.

در دنیای امروز که تغییرات اجتماعی، اقتصادی و فناوری با سرعت بالایی رخ می‌دهند، نیاز به پیشگیری فراگیر بیش از گذشته احساس می‌شود. چالش‌هایی مانند فشارهای روانی ناشی از زندگی مدرن، گسترش فضای مجازی، تغییر الگوهای ارتباطی و افزایش عدم قطعیت، همگی می‌توانند سلامت فرد و جامعه را تحت تأثیر قرار دهند. پیشگیری فراگیر با رویکردی انعطاف‌پذیر و مبتنی بر شواهد علمی، می‌تواند پاسخی مناسب به این چالش‌ها باشد.

برای موفقیت پیشگیری فراگیر، لازم است برنامه‌ها متناسب با فرهنگ، ارزش‌ها و نیازهای هر جامعه طراحی شوند. کپی‌برداری صرف از الگوهای دیگر کشورها بدون توجه به زمینه‌های بومی، معمولاً نتیجه مطلوبی به همراه ندارد. مشارکت جامعه محلی در طراحی و اجرای برنامه‌ها، یکی از عوامل کلیدی موفقیت در این زمینه است. وقتی افراد احساس کنند بخشی از فرآیند هستند، پذیرش و اثربخشی برنامه‌ها افزایش می‌یابد.

پیشگیری فراگیر همچنین نیازمند پشتوانه علمی و پژوهشی است.
استفاده از داده‌ها، مطالعات میدانی و تجربیات موفق، می‌تواند به بهبود کیفیت برنامه‌ها کمک کند. ارزیابی مستمر و اصلاح برنامه‌ها بر اساس نتایج به‌دست‌آمده، باعث می‌شود پیشگیری فراگیر همواره پویا و اثربخش باقی بماند.

در نهایت، پیشگیری فراگیر یک سرمایه‌گذاری برای آینده است. آینده‌ای که در آن افراد سالم‌تر، آگاه‌تر و توانمندتر هستند و جامعه‌ای که در آن آسیب‌ها کمتر و کیفیت زندگی بالاتر است. این رویکرد به ما یادآوری می‌کند که پیشگیری فقط یک اقدام فنی یا اداری نیست، بلکه یک نگرش انسانی و مسئولانه نسبت به خود و دیگران است. با گسترش پیشگیری فراگیر، می‌توان امیدوار بود که بسیاری از مشکلات قبل از آنکه به بحران تبدیل شوند، مدیریت و مهار شوند و جامعه‌ای سالم‌تر و پایدارتر شکل گیرد.
پیشگیری فراگیر و تاب‌آوری یا همان resiliency رابطه‌ای مستقیم و مکمل دارند. پیشگیری فراگیر با آموزش مهارت‌های زندگی، افزایش آگاهی و ایجاد محیط‌های حمایتی، زمینه تقویت تاب‌آوری را در افراد و جامعه فراهم می‌کند. وقتی تاب‌آوری افراد افزایش می‌یابد، توانایی آن‌ها برای مقابله با فشارها، بحران‌ها و مشکلات بیشتر می‌شود و در نتیجه احتمال بروز آسیب‌ها کاهش پیدا می‌کند. به بیان ساده، پیشگیری فراگیر با تقویت تاب‌آوری، از شکل‌گیری بسیاری از مشکلات پیش از وقوع جلوگیری می‌کند.