ابعاد اجتماعی فرزندپروری و تاب‌آوری کودکان

فاطمه رمضانی
روانشناس
عضو سازمان نظام روانشناسی
مترجم کتاب تاب آوری و فرزند پروری

تاب‌آوری در کودکان یکی از مهم‌ترین توانایی‌هایی است که می‌تواند مسیر زندگی، رشد عاطفی، موفقیت تحصیلی و کیفیت روابط اجتماعی آنان را در سال‌های آینده شکل دهد.
ابعاد اجتماعی فرزندپروری به ما نشان می‌دهد که کودک به یک مجموعهٔ گسترده از روابط، تجربه‌ها و محیط‌ها نیاز دارد تا بتواند تاب‌آوری واقعی را در خود شکل دهد. هیچ کودک تاب‌آوری تنها با آموزش فردی یا تکیه بر ویژگی‌های درونی ساخته نمی‌شود.
هرچند تاب‌آوری اغلب با ویژگی‌های فردی مانند اعتمادبه‌نفس یا توان مدیریت احساسات شناخته می‌شود، اما بخش بزرگی از این توانایی وابسته به عوامل اجتماعی و سبک فرزندپروری است.
کودک در یک فضای اجتماعی متولد می‌شود؛ از خانواده شروع می‌کند، به گروه همسالان می‌رسد، در مدرسه قرار می‌گیرد و سپس وارد محیط‌های گسترده‌تر می‌شود. همین شبکهٔ اجتماعی، زیرساخت اصلی تاب‌آوری او را می‌سازد یا تضعیف می‌کند. وقتی فرزندپروری تنها به مفهوم مراقبت روزمره یا آموزش رفتارهای فردی محدود شود، بخش مهمی از نیازهای رشدی کودک نادیده می‌ماند. کودک برای تاب‌آوری، به روابط امن، حس تعلق اجتماعی، مهارت‌های ارتباطی و الگوهای رفتاری پایدار نیاز دارد. بنابراین پرداختن به ابعاد اجتماعی فرزندپروری، لازمهٔ فهم تاب‌آوری کودکان در دنیای امروز است.

خانواده نخستین بستر اجتماعی کودک است و کیفیت روابط موجود در خانواده نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری انعطاف‌پذیری روانی او دارد.
کودک در سال‌های نخست زندگی، معنای امنیت، صمیمیت، حمایت و همکاری را از رفتار والدین می‌آموزد. اگر خانواده فضایی آرام، قابل پیش‌بینی و صمیمانه داشته باشد، کودک یاد می‌گیرد که روابط انسانی منبع امنیت هستند. اما اگر تنش‌های مداوم، انتقادهای پی‌درپی، بی‌ثباتی رفتاری یا بی‌توجهی دیده شود، کودک به این نتیجه می‌رسد که روابط ناپایدار و ناامن‌اند. این برداشت‌های اولیه، مستقیماً بر تاب‌آوری اثر می‌گذارند، زیرا کودکی که از روابطش اطمینان دارد، با اعتماد بیشتری به چالش‌های زندگی نزدیک می‌شود و در هنگام سختی، می‌تواند از حمایت دیگران بهره بگیرد.

یکی از ابعاد مهم اجتماعی در فرزندپروری، نقش الگوی والدین است.
والدینی که رفتارهای اجتماعی سالم مانند احترام، گفتگو، همدلی و کنترل خشم را نشان می‌دهند، بدون آنکه آموزش مستقیم بدهند، فرزندانی تاب‌آورتر تربیت می‌کنند. کودکان در برخورد با مشکلات، آنچه را دیده‌اند تکرار می‌کنند. اگر والدین در موقعیت‌های دشوار، آرامش نسبی خود را حفظ کنند و با همکاری یکدیگر راه‌حل بیابند، کودک یاد می‌گیرد که بحران‌ها بخشی از زندگی‌اند و می‌توان آنها را مدیریت کرد. اما اگر والدین در شرایط استرس‌زا به جدل، سرزنش یا کناره‌گیری پناه ببرند، کودک نیز همین الگوها را در آینده تکرار می‌کند و تاب‌آوری او کاهش می‌یابد.

ارتباط والدین با هم نیز بخشی از ابعاد اجتماعی فرزندپروری است.
کیفیت رابطهٔ همسران، کیفیت تاب‌آوری کودک را شکل می‌دهد، زیرا کودک امنیت اصلی خود را از تعاملات والدین دریافت می‌کند. هنگامی که کودک شاهد احترام متقابل والدین، گفتگوهای منطقی، حل تعارض‌های سالم و حمایت دوطرفه باشد، احساس امنیت درونی او تقویت می‌شود. امنیت درونی یکی از مهم‌ترین ستون‌های تاب‌آوری است.
کودکی که احساس کند خانه‌اش قابل پیش‌بینی و پایدار است، اعتماد بیشتری به محیط بیرون و توان درونی خود پیدا می‌کند. اما در خانواده‌هایی که تعاملات والدین پرتنش یا تحقیرآمیز است، کودک حتی در نبود تعارض مستقیم با او، دچار ناامنی عاطفی می‌شود و این ناامنی زمینهٔ کاهش تاب‌آوری او را فراهم می‌کند.

یکی دیگر از ابعاد اجتماعی فرزندپروری، کیفیت رابطهٔ کودک با همسالان است.
مهارت‌های اجتماعی در برخورد با همسن‌ها، فرصت تمرین تاب‌آوری را فراهم می‌کند. کودکی که می‌تواند با دیگران دوست شود، اختلاف‌ها را مدیریت کند، احساساتش را بیان کند و حد و مرزهای سالم تعیین کند، در مواجهه با موقعیت‌های دشوار اجتماعی پایدارتر باقی می‌ماند. والدین در این بخش نقش گسترده‌ای دارند. حمایت از فرصت‌های بازی گروهی، تشویق به همکاری، گفتگو دربارهٔ تجربه‌های مدرسه و کمک به تحلیل تعارض‌ها، همگی باعث تقویت مهارت‌های اجتماعی و انعطاف‌پذیری کودک می‌شوند. برعکس، کودکانی که از تعامل با همسالان محروم‌اند یا والدینی بیش از حد کنترل‌گر دارند، کمتر شانس تمرین مهارت‌های اجتماعی را پیدا می‌کنند و تاب‌آوری آنان در موقعیت‌های واقعی کاهش می‌یابد.

محیط مدرسه نیز بخش مهمی از ابعاد اجتماعی فرزندپروری است، زیرا خانواده و مدرسه به‌طور مشترک شخصیت اجتماعی کودک را می‌سازند.
مدرسه تنها مکان آموزش درسی نیست، بلکه بزرگ‌ترین میدان تمرین تاب‌آوری اجتماعی است.
زمانی که والدین رابطه‌ای مثبت و مشارکتی با مدرسه داشته باشند، کودک دو پیام مهم دریافت می‌کند؛
نخست اینکه محیط مدرسه ارزشمند است و دوم اینکه اگر چالش یا مشکلی پیش بیاید، والدین همراه او هستند.
همکاری والدین با معلمان، احترام به قوانین مدرسه، پیگیری وضعیت تحصیلی و عاطفی کودک، و تشویق او به حضور فعال در فعالیت‌های گروهی، تاب‌آوری اجتماعی را تقویت می‌کند. اما زمانی که والدین دائماً از مدرسه انتقاد می‌کنند یا هیچ مشارکتی ندارند، کودک احساس می‌کند بخشی از زندگی او بی‌پشتوانه است و همین امر بر احساس توانمندی او اثر می‌گذارد.

جامعهٔ محلی نیز به‌نوعی در فرزندپروری مشارکت دارد.
محله‌ای امن، روابط دوستانه میان همسایگان، مراکز فرهنگی مناسب و برنامه‌های اجتماعی کودک‌محور، همگی به شبکهٔ حمایتی وسیع‌تری تبدیل می‌شوند. این شبکه به کودک نشان می‌دهد که جهان بیرونی دشمن نیست، بلکه جایی است که می‌تواند در آن رشد کند.
بسیاری از پژوهش‌ها نشان داده‌اند کودکانی که در محیط‌های اجتماعی فعال، امن و مرتبط زندگی می‌کنند، تاب‌آوری بیشتری در برابر فشارهای روانی و اقتصادی دارند. والدین می‌توانند با انتخاب فضاهای اجتماعی سالم، مشارکت در فعالیت‌های محلی و ایجاد ارتباط مثبت با دیگر خانواده‌ها، زمینهٔ رشد اجتماعی کودکان خود را تقویت کنند.

رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی نیز یکی از جدیدترین ابعاد اجتماعی فرزندپروری به شمار می‌آیند.
کودک امروز در فضایی زندگی می‌کند که اطلاعات با سرعت بسیار زیاد دسترس‌پذیر است. والدین باید نقش فعالانه‌تری در هدایت استفادهٔ کودک از رسانه‌ها داشته باشند. وقتی والدین با کودک دربارهٔ اخبار، تصاویر، ویدئوها یا پیام‌هایی که در فضای مجازی می‌بیند گفتگو کنند، مهارت تحلیل اجتماعی او را تقویت می‌کنند. همین مهارت تحلیل یکی از مولفه‌های مهم تاب‌آوری شناختی و اجتماعی است. اما اگر کودک در فضای رسانه‌ای بدون نظارت رها شود، ممکن است با اطلاعات نادرست، ترس‌آور یا ناسازگار مواجه شود و تاب‌آوری او کاهش یابد.

یکی از مهم‌ترین نکات در ابعاد اجتماعی فرزندپروری، تقویت حس تعلق در کودک است.
حس تعلق یعنی کودک احساس کند بخشی از یک خانواده، بخشی از یک مدرسه و بخشی از یک جامعه است.
کودکانی که حس تعلق بالاتری دارند، کمتر دچار افسردگی، انزوا، اضطراب اجتماعی یا ناامیدی می‌شوند. والدین می‌توانند با مشارکت دادن کودک در تصمیم‌های کوچک خانه، درگیر کردن او در همکاری‌های خانوادگی، احترام به نظرات او و ایجاد رابطه‌ای گرم و قابل پیش‌بینی، حس تعلق را تقویت کنند. همچنین ارتباط با بستگان، حضور در مراسم‌های خانوادگی و شرکت در فعالیت‌های جمعی مانند جشن‌ها یا برنامه‌های فرهنگی، بنیان تاب‌آوری اجتماعی کودک را گسترده‌تر می‌کند.

بعد دیگر اجتماعی فرزندپروری، چگونگی آموزش مسئولیت‌پذیری است.
کودک زمانی تاب‌آور می‌شود که بداند در برابر برخی امور مسئول است. اگر همهٔ مشکلات کودک به‌سرعت از سوی والدین حل شود یا والدین اجازه ندهند کودک پیامدهای طبیعی رفتار خود را تجربه کند، تاب‌آوری او کاهش پیدا می‌کند. مواجههٔ کودک با پیامدهای طبیعی رفتار، مانند نمرهٔ کم به‌دلیل بی‌دقتی، ناخشنودی همسالان به‌خاطر رفتار نامناسب یا از دست دادن یک فرصت به‌دلیل بی‌نظمی، تجربه‌های ضروری رشد اجتماعی هستند. والدین با همراهی، نه با دخالت بیش از حد، می‌توانند این تجربه‌ها را به فرصتی برای افزایش تاب‌آوری تبدیل کنند.

ارتباط عاطفی پایدار، یکی از ریشه‌ای‌ترین عناصر اجتماعی در فرزندپروری است.
کودک برای آنکه در برابر مشکلات پایدار بماند، باید بداند که یک نفر بی‌قید و شرط او را دوست دارد. این ارتباط عاطفی سالم، پایهٔ اعتماد اجتماعی کودک را شکل می‌دهد. وقتی والدین به احساسات کودک گوش بدهند، آنها را نام‌گذاری کنند، بدون قضاوت او را درک کنند و نیازهای عاطفی‌اش را جدی بگیرند، کودک یاد می‌گیرد که احساسات خود را سالم مدیریت کند. مدیریت سالم احساسات، یکی از پایه‌های مهم تاب‌آوری اجتماعی و روانی است.

در نهایت، تاب‌آوری کودکان زمانی کامل می‌شود که والدین به کودک بیاموزند تغییر بخش طبیعی زندگی است.
اگر کودک بداند روابط، موقعیت‌ها، احساسات و محیط‌ها می‌توانند دستخوش تغییر شوند، پذیرش او نسبت به دشواری‌های اجتماعی افزایش پیدا می‌کند.
والدین می‌توانند با گفتگو دربارهٔ تغییرهای زندگی، مانند تغییر مدرسه، مهاجرت، ورود خواهر یا برادر جدید یا حتی تغییرهای کوچک، به کودک کمک کنند تا انعطاف‌پذیری بیشتری داشته باشد.

ابعاد اجتماعی فرزندپروری به ما نشان می‌دهد که کودک به یک مجموعهٔ گسترده از روابط، تجربه‌ها و محیط‌ها نیاز دارد تا بتواند تاب‌آوری واقعی را در خود شکل دهد. هیچ کودک تاب‌آوری تنها با آموزش فردی یا تکیه بر ویژگی‌های درونی ساخته نمی‌شود.
او به روابط امن، شبکهٔ حمایت اجتماعی، تعاملات سالم و تجربهٔ واقعی زندگی نیاز دارد. والدینی که این ابعاد اجتماعی را در سبک فرزندپروری خود وارد می‌کنند، کودکی تربیت می‌کنند که نه‌تنها در برابر چالش‌ها مقاوم است، بلکه می‌تواند در جامعهٔ آینده نقش فعالی داشته باشد. تاب‌آوری کودک نه یک توانایی ثابت، بلکه مهارتی اجتماعی است که در بستر خانواده و جامعه رشد می‌کند و هرچه این بستر غنی‌تر، امن‌تر و مهربان‌تر باشد، تاب‌آوری کودک قوی‌تر خواهد شد.