مد یکی از مهم‌ترین ابزارهای حفظ و بازنمایی فرهنگ است.

مد فضایی برای خلاقیت فرهنگی است.

دکترمحمدرضا مقدسی
مشاور عالی ماموریت ملی تاب آوری فرهنگی

بسیاری از طراحان با الهام از هنر بومی و ترکیب آن با طراحی مدرن، نشان داده‌اند که فرهنگ می‌تواند هم اصیل بماند و هم به‌روز شود.هر بار که لباسی بر تن می‌کنیم، شاید در حال گفتن داستانی باشیم — داستانی از بودن، از بقا، و از فرهنگی که هنوز می‌خواهد دیده شود.

نظام جهانی مد امروز یکی از پرنفوذترین سازوکارهای فرهنگی و اقتصادی جهان به شمار می‌آید. این نظام اگرچه بازتابی از زیبایی‌شناسی، خلاقیت و نوآوری است اما عرصه‌ای است که در آن روابط قدرت، سلطه و نابرابری فرهنگی به شکلی ظریف و گاه پنهان بازتولید می‌شوند.
مد جهانی، که عمدتاً در مراکز غربی مانند پاریس، میلان، لندن و نیویورک شکل گرفته است، اغلب فرهنگ‌ها و سبک‌های بومی را به عنوان منبع الهام به کار می‌گیرد؛ اما این «الهام» در بسیاری موارد به شکل تملک فرهنگی (Cultural Appropriation) بروز می‌کند.
تملک فرهنگی زمانی رخ می‌دهد که عناصر فرهنگی اقلیت‌ها یا جوامع غیرغربی، بدون درک معنای اصیل، زمینه تاریخی یا احترام به صاحبان اصلی آن، توسط صنعت مد جهانی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
به چنین شرایطی فرهنگ‌های بومی صرفاً به عنوان «منبع خام زیبایی» مصرف می‌شوند. در برابر این روند، بسیاری از طراحان و فعالان فرهنگی خواهان «عدالت فرهنگی» شده‌اند؛ مفهومی که بر احترام، همکاری برابر، و پرداخت منصفانه به صاحبان فرهنگ‌ها تأکید دارد.
این پدیده، ضمن آن‌که به زیبایی و تنوع ظاهری مد می‌افزاید، در واقع نوعی بهره‌برداری ناعادلانه از میراث فرهنگی دیگران است. برای نمونه، استفاده از طرح‌های سنتی آفریقایی یا پوشش‌های بومی سرخ‌پوستان آمریکایی در کالکشن‌های برندهای لوکس، اغلب بدون مشارکت یا سودرسانی به جوامع خالق آن‌ها انجام می‌شود.
مد و تاب‌آوری فرهنگی، دو مفهوم به‌ظاهر متفاوت اما در عمل به‌هم‌پیوسته‌اند که در دنیای معاصر نقشی اساسی در شکل‌دهی به هویت فردی و جمعی دارند. مد به‌عنوان زبانی بصری و اجتماعی، بازتابی از ارزش‌ها، باورها و تغییرات فرهنگی یک جامعه است.
در جهان امروز که مرزهای فرهنگی بیش از پیش درهم‌آمیخته‌اند، زبان می‌تواند ابزار حفظ اصالت و بازآفرینی هویت باشد؛ همان‌گونه که مد می‌تواند وسیله بیان فردیت و هم نشانه‌ای از پیوند با ریشه‌های فرهنگی تلقی شود.
دکترمحمدرضا مقدسی مشاور عالی ماموریت ملی تاب آوری فرهنگی معتقد است در چنین شرایطی تاب‌آوری فرهنگی ما می‌آموزد چگونه در برابر یکنواختی جهانی، با بهره‌گیری از زبان و نمادهای بومی، هویت خود را حفظ و بازتعریف کنیم.

مد، فراتر از ظاهری زیبا یا پوششی روزمره، یکی از قدرتمندترین عناصر فرهنگی بشر است. هر طرح، رنگ و دوخت، حامل معنایی عمیق از هویت، تاریخ و باورهای مردمی است که آن را خلق کرده‌اند. در جهانی که به‌سرعت در حال دگرگونی است، مد بازتاب تغییرات اجتماعی و فرهنگی و  ابزاری برای حفظ و بازسازی آن‌ها نیز به‌شمار می‌آید.
در همین راستا، مفهوم تاب‌آوری فرهنگی اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند؛ یعنی توانایی یک فرهنگ برای حفظ ارزش‌ها و سنت‌های خود در برابر نیروهای بیرونی مانند جهانی‌شدن، مهاجرت یا استعمار.
رابطه‌ی میان مد و تاب‌آوری فرهنگی، رابطه‌ای دوسویه و پویاست. از یک‌سو، مد می‌تواند موجب تقویت و زنده نگه‌داشتن میراث فرهنگی شود؛ و از سوی دیگر، نظام جهانی مد ممکن است با بهره‌برداری ناعادلانه از نمادهای بومی، موجب آسیب به فرهنگ‌ها گردد.
در این میان، رسانه‌های دیجیتال و جوامع مهاجر نقش تازه‌ای در بازتعریف این ارتباط ایفا می‌کنند و نشان می‌دهند که مد، نه‌فقط بیانگر زیبایی، بلکه نشانه‌ای از مقاومت، خلاقیت و پایداری فرهنگی است.
این نوشتار به بررسی نقش مد به‌عنوان ابزاری برای تاب‌آوری فرهنگی می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه لباس و طراحی می‌توانند پلی میان گذشته، حال و آینده‌ی هویت انسانی بسازند.


 ۱. تعریف مفاهیم بنیادی

مد یا فشن، فقط پوشیدن لباس‌های زیبا نیست. مد یک زبان فرهنگی است که مردم از آن برای بیان هویت، احساس، طبقه‌ی اجتماعی و باورهای خود استفاده می‌کنند. لباس‌ها می‌توانند درباره‌ی ما حرف بزنند، حتی بدون گفتن یک کلمه. مد در هر جامعه، بازتابی از تاریخ، ارزش‌ها و زیبایی‌شناسی آن فرهنگ است.

در مقابل، تاب‌آوری فرهنگی به توانایی یک جامعه برای حفظ، بازسازی و ادامه‌ی سنت‌ها و ارزش‌های خود در برابر تغییرات اشاره دارد. این مفهوم به ما نشان می‌دهد که فرهنگ‌ها چگونه با وجود استعمار، مهاجرت یا جهانی‌شدن، همچنان زنده می‌مانند و خود را با شرایط جدید سازگار می‌کنند.

وقتی این دو مفهوم را کنار هم قرار دهیم، درمی‌یابیم که مد می‌تواند ابزاری برای تاب‌آوری فرهنگی باشد. با استفاده از لباس و طراحی، مردم می‌توانند تاریخ و هویت خود را زنده نگه دارند. لباس‌های سنتی، طرح‌های بومی، رنگ‌ها و دوخت‌های خاص هر منطقه، همه نشانه‌هایی از حافظه‌ی فرهنگی‌اند که با تغییر شکل، به زندگی امروزی راه پیدا می‌کنند.

در واقع، مد پلی است میان گذشته و حال. از طریق مد، فرهنگ‌ها می‌توانند در دنیای جهانی‌شده‌ی امروز دیده شوند، شنیده شوند و ارزش خود را حفظ کنند. به همین دلیل، بررسی رابطه‌ی میان مد و تاب‌آوری فرهنگی، نه‌تنها درباره‌ی لباس، بلکه درباره‌ی بقای هویت انسان در جهان مدرن است.

 ۲. مد به‌عنوان ابزاری برای تاب‌آوری فرهنگی

مد یکی از مهم‌ترین ابزارهای حفظ و بازنمایی فرهنگ است. در بسیاری از جوامع، لباس سنتی و الگوهای طراحی، حامل داستان‌ها و باورهای نسل‌هاست. وقتی مردمان بومی یا اقلیت‌ها در لباس‌های خود از نقوش سنتی و رنگ‌های فرهنگی استفاده می‌کنند، در واقع هویت خود را در برابر فراموشی حفظ می‌کنند.

برای نمونه، در نیوزیلند، قوم مائوری از شنل‌های سنتی به نام korowai و طرح‌های باستانی در مد معاصر استفاده می‌کند تا یاد و ارزش‌های اجدادی خود را زنده نگه دارد. در هند، ساری هنوز یکی از پرکاربردترین لباس‌های زنان است، حتی در محیط‌های مدرن. این یعنی مد می‌تواند سنت را حفظ کند، بدون آنکه مانع پیشرفت شود.

مد فضایی برای خلاقیت فرهنگی است . بسیاری از طراحان با الهام از هنر بومی و ترکیب آن با طراحی مدرن، نشان داده‌اند که فرهنگ می‌تواند هم اصیل بماند و هم به‌روز شود.
مد می‌تواند شکل مقاومت نیز داشته باشد. وقتی اقلیت‌ها از طریق لباس هویت خود را آشکار می‌کنند، در واقع با فشارهای اجتماعی و فرهنگی مقابله می‌کنند. بنابراین مد هم زیبایی و هم قدرت فرهنگی و سیاسی دارد.

 ۳. نظام جهانی مد و آسیب‌پذیری فرهنگی

در کنار جنبه‌های مثبت مد، نباید فراموش کنیم که صنعت جهانی مد گاهی تهدیدی برای فرهنگ‌هاست. برندهای بزرگ مد، بارها طرح‌ها، الگوها یا پارچه‌های بومی را بدون اجازه و بدون اشاره به منبع اصلی، استفاده کرده‌اند. این پدیده که به آن تملک فرهنگی (Cultural Appropriation) گفته می‌شود، باعث از بین رفتن معنای اصیل طرح‌ها و بی‌احترامی به میراث فرهنگی می‌شود.

برای مثال، استفاده‌ی بی‌اجازه از طرح‌های قبایل سرخ‌پوست آمریکا توسط برندهای غربی، نه‌تنها سودی برای آن جوامع ندارد، بلکه هویت‌شان را به کالایی تزئینی تبدیل می‌کند. چنین روندی باعث تضعیف تاب‌آوری فرهنگی می‌شود، چون فرهنگ از درون تهی می‌گردد.

از سوی دیگر، نظام تولید انبوه مد، معمولاً از کارگران صنایع دستی در کشورهای در حال توسعه بهره‌کشی می‌کند. در حالی که مهارت و هنر آن‌ها عامل اصلی زیبایی این محصولات است، دستمزد بسیار کمی دریافت می‌کنند و اغلب نامشان در سایه می‌ماند.

اما در سال‌های اخیر، جنبش‌هایی مانند مد پایدار (Slow Fashion) و تجارت عادلانه (Fair Trade) تلاش کرده‌اند تا این روند را تغییر دهند. این جنبش‌ها بر ارزش صنایع دستی، بازیافت مواد، و احترام به محیط‌زیست تأکید دارند. چنین حرکاتی باعث می‌شود مد دوباره در خدمت فرهنگ و انسان قرار گیرد، نه بالعکس.

 ۴. مد در جوامع مهاجر و دیاسپورا

برای جوامعی که از سرزمین مادری خود مهاجرت کرده‌اند، مد نقش بسیار مهمی در حفظ پیوند با هویت اصلی دارد. وقتی فردی از یک فرهنگ دیگر در کشوری جدید زندگی می‌کند، ممکن است زبان یا آدابش تغییر کند، اما لباس می‌تواند پلی باشد میان گذشته و اکنون.

برای نمونه، جوانان آفریقایی در اروپا یا آمریکا با پوشیدن لباس‌هایی با طرح و رنگ‌های بومی خود، هویت آفریقایی خود را در دل جامعه‌ی غربی حفظ می‌کنند. یا زنان مسلمان با انتخاب حجاب مدرن و رنگارنگ، هم باور دینی خود را بیان می‌کنند و هم در چارچوب مد جهانی حضور می‌یابند.

در این جوامع، مد تبدیل به زبان جدیدی برای گفت‌وگو میان فرهنگ‌ها می‌شود. لباس‌های ترکیبی یا هیبریدی (Hybrid Fashion) مانند تلفیق ساری هندی با کت‌های غربی یا طراحی لباس‌هایی با الهام از دو فرهنگ، نشان می‌دهد که مد چگونه می‌تواند به جای جدایی، اتصال فرهنگی ایجاد کند.

این نوع مد، علاوه بر زیبایی، پیامی از پذیرش، تنوع و تاب‌آوری فرهنگی دارد. در واقع، لباس برای افراد مهاجر راهی است تا بگویند: “ما هنوز همانیم، حتی اگر جایمان عوض شده باشد.”


 ۵. رسانه‌های دیجیتال و فضاهای جدید تاب‌آوری

با رشد شبکه‌های اجتماعی، دنیای مد وارد مرحله‌ای تازه شده است. دیگر تنها برندهای بزرگ یا مجلات مشهور نیستند که تعیین می‌کنند چه چیزی “مد” است. امروزه، هزاران طراح محلی، برند مستقل، و هنرمند بومی می‌توانند از طریق اینستاگرام، تیک‌تاک یا پینترست، آثار خود را به جهانیان نشان دهند.

این دموکراتیزه شدن مد، به تاب‌آوری فرهنگی کمک زیادی کرده است.
بسیاری از طراحان از کشورهای آسیایی، آفریقایی و خاورمیانه توانسته‌اند با استفاده از شبکه‌های اجتماعی، داستان فرهنگ خود را روایت کنند. این روایت‌ها به مردم جهان نشان می‌دهد که مد فقط محصول غرب نیست، که زبان جهانی خلاقیت فرهنگی است.

همچنین، رسانه‌های دیجیتال امکان گفت‌وگو درباره‌ مسائلی چون تملک فرهنگی، اخلاق در مد، و حفظ محیط‌زیست را افزایش داده‌اند. کاربران آگاه‌تر شده‌اند و از برندها می‌خواهند که به ارزش‌های فرهنگی احترام بگذارند.

در این میان، مد دیجیتال به جوانان کمک کرده تا هویت خود را آزادانه‌تر بیان کنند. ترکیب لباس‌های سنتی با سبک‌های مدرن در فضای مجازی، نشان می‌دهد که تاب‌آوری فرهنگی اکنون در بستر آنلاین نیز ادامه دارد.

دکتر محمدرضا مقدسی پدر و بینانگذار تاب آوری ایران در خاتمه آورده است که مد،فقط درباره پارچه و رنگ نیست؛ با بپذیریم  که فشن و مد درباره‌ انسان است — درباره‌ روایتی که هر فرهنگ برای گفتن دارد. هر نخ و دوخت می‌تواند صدای نسلی باشد که می‌خواهد در میان امواج جهانی‌شدن، خود را فراموش نکند. وقتی طراحان، هنرمندان و مردم عادی لباس‌هایی می‌آفرینند که ریشه در فرهنگ‌شان دارد، در واقع تاریخ را دوباره می‌نویسند؛ نه در کتاب‌ها، که بر تن خویش.

تاب‌آوری فرهنگی در دنیای مد یعنی ایستادن میان سنت و نوآوری، میان گذشته و آینده. یعنی جسارت آن‌که از میراث خود الهام بگیریم، بی‌آن‌که در آن اسیر شویم. مد می‌تواند حافظه‌ زنده‌ فرهنگ‌ باشد، اگر با احترام، آگاهی و عشق به تن پوشیده شود.

در جهانی که همه‌چیز به‌سرعت تغییر می‌کند، لباس‌هایی که می‌پوشیم می‌توانند یادآور این حقیقت باشند که ریشه‌هایمان هنوز زنده‌اند. مد، اگر درست فهمیده شود، فقط نشانه تجمل نیست، که نماد و نشانه‌ تداوم است؛ یادآور این‌ نکته مهم که زیبایی واقعی در اصالت، در روایت، و در تاب‌آوری فرهنگی نهفته است.

پس هر بار که لباسی بر تن می‌کنیم، شاید در حال گفتن داستانی باشیم — داستانی از بودن، از بقا، و از فرهنگی که هنوز می‌خواهد دیده شود.