نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در توسعه پایدار

عفت حیدری
روانشناس اجتماعی
فرهنگ یار تاب آوری ایران

در دنیای امروز، مفهوم توسعه پایدار به یکی از مهم‌ترین محورهای تصمیم‌گیری در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی تبدیل شده است. توسعه پایدار به معنای تأمین نیازهای نسل کنونی بدون به خطر انداختن توانایی نسل‌های آینده برای تأمین نیازهای خود است. در این مسیر، **سازمان‌های مردم‌نهاد** نقشی حیاتی و مؤثر ایفا می‌کنند. این سازمان‌ها با فعالیت‌های داوطلبانه، مردمی و غیرانتفاعی خود توانسته‌اند در جهت تحقق اهداف توسعه پایدار (SDGs) گام‌های بزرگی بردارند.

 مفهوم و ماهیت سازمان‌های مردم‌نهاد

سازمان‌های مردم‌نهاد (Non-Governmental Organizations) نهادهایی هستند که به صورت مستقل از دولت فعالیت می‌کنند و معمولاً با هدف کمک به جامعه، حفظ محیط زیست، ارتقای آموزش، بهبود بهداشت، کاهش فقر و دفاع از حقوق بشر شکل می‌گیرند. این سازمان‌ها منابع مالی خود را از کمک‌های مردمی، همکاری با نهادهای بین‌المللی و پروژه‌های مشترک با دولت‌ها تأمین می‌کنند.

ویژگی اصلی سازمان‌های مردم‌نهاد استقلال، داوطلبانه بودن و تمرکز بر منافع عمومی است. از آنجا که این سازمان‌ها از بطن جامعه برخاسته‌اند، شناخت عمیقی از نیازها و مشکلات محلی دارند و به همین دلیل می‌توانند در تحقق اهداف توسعه پایدار نقش مؤثری داشته باشند.


 ارتباط سازمان‌های مردم‌نهاد با اهداف توسعه پایدار

در سال ۲۰۱۵، سازمان ملل متحد مجموعه‌ای از **۱۷ هدف توسعه پایدار** را معرفی کرد که تا سال ۲۰۳۰ باید در سطح جهانی تحقق یابند. این اهداف شامل پایان دادن به فقر، گرسنگی صفر، آموزش باکیفیت، برابری جنسیتی، انرژی پاک، رشد اقتصادی پایدار، کاهش نابرابری‌ها، اقدام اقلیمی و صلح و عدالت است.

سازمان‌های مردم‌نهاد به عنوان یکی از مهم‌ترین بازیگران عرصه توسعه، در تمامی این حوزه‌ها حضور فعال دارند. آن‌ها با اجرای پروژه‌های محلی و منطقه‌ای، آموزش مردم، جلب مشارکت اجتماعی و همکاری با دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی، زمینه تحقق این اهداف را فراهم می‌کنند.

 نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در کاهش فقر

کاهش فقر یکی از مهم‌ترین اهداف توسعه پایدار است. سازمان‌های مردم‌نهاد با اجرای برنامه‌های حمایتی، آموزش مهارت‌های شغلی، ایجاد فرصت‌های کارآفرینی و کمک به اقشار کم‌درآمد، سهم بزرگی در ریشه‌کن کردن فقر دارند.

به عنوان مثال، بسیاری از این سازمان‌ها در کشورهای در حال توسعه با آموزش زنان سرپرست خانوار و ایجاد تعاونی‌های کوچک تولیدی، توانسته‌اند منبع درآمد پایداری برای خانواده‌های محروم ایجاد کنند. همچنین، برخی سازمان‌های مردم‌نهاد در زمینه ارائه وام‌های خرد فعالیت دارند تا افراد کم‌درآمد بتوانند کسب‌وکارهای کوچک خود را آغاز کنند.

نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در آموزش باکیفیت

آموزش باکیفیت یکی از ارکان اصلی توسعه پایدار است. سازمان‌های مردم‌نهاد در این حوزه نقش پررنگی دارند، به‌ویژه در مناطقی که دسترسی به آموزش رسمی محدود است. آن‌ها با ساخت مدارس، تهیه لوازم آموزشی، آموزش معلمان محلی و اجرای برنامه‌های سوادآموزی برای بزرگسالان، سطح دانش و آگاهی جامعه را افزایش می‌دهند.

این سازمان‌ها با همکاری وزارتخانه‌های آموزش و نهادهای بین‌المللی مانند یونسکو، پروژه‌هایی را برای بازگرداندن کودکان بازمانده از تحصیل به مدارس اجرا می‌کنند. همچنین با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین مانند آموزش آنلاین، تلاش می‌کنند فرصت یادگیری را برای همه اقشار جامعه فراهم سازند.

نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در برابری جنسیتی

برابری جنسیتی یکی از اهداف کلیدی توسعه پایدار است و سازمان‌های مردم‌نهاد در این زمینه پیشگام هستند. آن‌ها با اجرای برنامه‌هایی برای توانمندسازی زنان، حمایت از کارآفرینی زنان، مبارزه با خشونت خانگی و ارتقای آگاهی عمومی نسبت به حقوق زنان، در تحقق عدالت جنسیتی نقش مؤثری دارند.

در بسیاری از کشورها، این سازمان‌ها توانسته‌اند نگرش جامعه را نسبت به جایگاه زنان تغییر دهند و آن‌ها را به مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی تشویق کنند. همچنین، با اجرای طرح‌های بهداشتی و آموزشی ویژه زنان، سلامت جسمی و روانی آنان را ارتقا داده‌اند.

 نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در حفاظت از محیط زیست

حفاظت از محیط زیست از ارکان مهم توسعه پایدار است. سازمان‌های مردم‌نهاد محیط‌زیستی با اجرای طرح‌هایی در زمینه کاشت درخت، مدیریت پسماند، صرفه‌جویی در منابع طبیعی و آموزش مردم در مورد تغییرات اقلیمی، به حفظ زمین کمک می‌کنند.

این سازمان‌ها با جلب مشارکت جوامع محلی، به آن‌ها می‌آموزند که چگونه از منابع طبیعی به‌صورت پایدار استفاده کنند. آن‌ها در زمینه کاهش مصرف پلاستیک، مبارزه با آلودگی هوا و حفظ تنوع زیستی نیز فعالیت‌های مؤثری دارند.

افزایش آگاهی عمومی نسبت به اهمیت حفاظت از محیط زیست، یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای سازمان‌های مردم‌نهاد است. به لطف فعالیت این نهادها، بسیاری از مردم سبک زندگی پایدارتر و دوستدار طبیعت را انتخاب کرده‌اند.

نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در سلامت و بهداشت عمومی

سلامت و بهداشت عمومی از پایه‌های اصلی توسعه پایدار است. سازمان‌های مردم‌نهاد با اجرای برنامه‌های آموزشی، برگزاری کمپین‌های آگاهی‌بخش و ارائه خدمات درمانی رایگان، به بهبود سلامت جامعه کمک می‌کنند.

در مناطق محروم، این سازمان‌ها نقش چشمگیری در آموزش بهداشت فردی، واکسیناسیون، پیشگیری از بیماری‌ها و بهبود تغذیه دارند. در دوران بحران‌هایی مانند شیوع ویروس کرونا، بسیاری از سازمان‌های مردم‌نهاد با توزیع ماسک، مواد ضدعفونی‌کننده و اطلاع‌رسانی عمومی، نقش نجات‌بخشی ایفا کردند.

علاوه بر این، آن‌ها در همکاری با دولت‌ها تلاش می‌کنند تا سیاست‌های بهداشتی عادلانه‌تری تدوین شود و خدمات درمانی برای همه اقشار جامعه در دسترس باشد.

 نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در اشتغال و کارآفرینی

ایجاد اشتغال پایدار یکی از مهم‌ترین شاخص‌های توسعه اقتصادی است. سازمان‌های مردم‌نهاد با آموزش مهارت‌های فنی و حرفه‌ای، تأسیس مراکز کارآفرینی و حمایت از کسب‌وکارهای کوچک، به افزایش اشتغال کمک می‌کنند.

در بسیاری از مناطق روستایی، این سازمان‌ها با آموزش کشاورزی نوین، صنایع دستی، خدمات گردشگری و فناوری اطلاعات، به افراد بی‌کار کمک می‌کنند تا درآمد پایدار کسب کنند. این اقدامات نه‌تنها نرخ بیکاری را کاهش می‌دهد، بلکه موجب تقویت اقتصاد محلی می‌شود.

برخی از سازمان‌های مردم‌نهاد نیز کسب‌وکارهای اجتماعی راه‌اندازی کرده‌اند که هدف آن‌ها علاوه بر سود اقتصادی، تحقق منافع اجتماعی و زیست‌محیطی است.

نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در مدیریت بحران

در هنگام وقوع بحران‌هایی مانند زلزله، سیل یا جنگ، سازمان‌های مردم‌نهاد از نخستین نهادهایی هستند که به یاری مردم می‌شتابند. آن‌ها با استفاده از شبکه داوطلبان خود، به‌سرعت در مناطق آسیب‌دیده حضور پیدا می‌کنند و خدمات امدادی، بهداشتی و روانی ارائه می‌دهند.

سازمان‌های مردم‌نهاد با توزیع غذا، آب آشامیدنی، پوشاک و دارو و همچنین ایجاد پناهگاه‌های موقت، نقش حیاتی در نجات جان انسان‌ها دارند. پس از پایان بحران نیز، با اجرای برنامه‌های بازسازی و توان‌بخشی، به بازگرداندن زندگی عادی به جوامع کمک می‌کنند.

نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در تقویت مشارکت اجتماعی

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های سازمان‌های مردم‌نهاد، ایجاد حس همبستگی و مسئولیت اجتماعی در میان مردم است. این سازمان‌ها با دعوت از شهروندان برای حضور در فعالیت‌های داوطلبانه، موجب افزایش مشارکت مدنی می‌شوند.

مشارکت اجتماعی، اساس توسعه پایدار است؛ زیرا زمانی که مردم در تصمیم‌گیری‌ها و پروژه‌های محلی نقش داشته باشند، احساس تعلق بیشتری نسبت به جامعه خود پیدا می‌کنند. سازمان‌های مردم‌نهاد با برگزاری کارگاه‌ها، نشست‌های آموزشی و فعالیت‌های فرهنگی، این حس تعلق را تقویت می‌کنند و به پویایی جامعه می‌افزایند.

چالش‌های سازمان‌های مردم‌نهاد در مسیر توسعه پایدار

با وجود نقش پررنگ سازمان‌های مردم‌نهاد در توسعه پایدار، آن‌ها با چالش‌هایی نیز روبه‌رو هستند. کمبود منابع مالی، محدودیت‌های قانونی، عدم حمایت کافی دولت و گاهی بی‌اعتمادی عمومی از جمله موانع مهم فعالیت آن‌هاست.

در برخی کشورها، فرآیند ثبت و فعالیت این سازمان‌ها با پیچیدگی‌های اداری مواجه است که باعث کندی پیشرفت پروژه‌ها می‌شود. همچنین، نبود هماهنگی میان سازمان‌های مردم‌نهاد و دستگاه‌های دولتی گاهی از اثرگذاری آن‌ها می‌کاهد.

برای رفع این مشکلات، باید چارچوب‌های قانونی و حمایتی مناسبی تدوین شود تا این سازمان‌ها بتوانند با قدرت بیشتری در مسیر توسعه پایدار فعالیت کنند.

 همکاری سازمان‌های مردم‌نهاد با دولت و بخش خصوصی

توسعه پایدار تنها در سایه همکاری میان دولت، بخش خصوصی و جامعه مدنی ممکن است. سازمان‌های مردم‌نهاد می‌توانند نقش پل ارتباطی میان این سه بخش را ایفا کنند.

آن‌ها با اجرای پروژه‌های مشترک، انتقال تجربیات مردمی به مسئولان و نظارت بر اجرای برنامه‌های توسعه، نقش نظارتی و تسهیل‌گرانه دارند. همکاری با بخش خصوصی نیز اهمیت زیادی دارد؛ شرکت‌ها می‌توانند از طریق مسئولیت اجتماعی (CSR) و با کمک سازمان‌های مردم‌نهاد، پروژه‌های مؤثری در حوزه‌های محیط زیست، آموزش و بهداشت اجرا کنند.

آینده نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در توسعه پایدار

با گسترش فناوری و ارتباطات، نقش سازمان‌های مردم‌نهاد روزبه‌روز گسترده‌تر می‌شود. استفاده از فضای مجازی برای اطلاع‌رسانی، جذب داوطلب و جمع‌آوری کمک‌های مالی، به این سازمان‌ها قدرت بیشتری داده است.

در آینده، انتظار می‌رود سازمان‌های مردم‌نهاد در حوزه‌هایی مانند انرژی‌های تجدیدپذیر، عدالت دیجیتال، سلامت روان و مبارزه با تغییرات اقلیمی نقش پررنگ‌تری داشته باشند. افزایش آگاهی جهانی نسبت به محیط زیست و عدالت اجتماعی، ضرورت حضور فعال‌تر این نهادها را دوچندان می‌کند.


سازمان‌های مردم‌نهاد ستون‌های اساسی توسعه پایدار هستند. آن‌ها با تلاش در حوزه‌هایی چون کاهش فقر، آموزش، برابری جنسیتی، محیط زیست، سلامت و اشتغال، نقش مکمل و مؤثری نسبت به دولت‌ها دارند.

حضور این نهادها در جامعه نه‌تنها به بهبود کیفیت زندگی مردم کمک می‌کند، بلکه حس همبستگی، آگاهی و مسئولیت‌پذیری را نیز افزایش می‌دهد.
برای تحقق کامل اهداف توسعه پایدار، دولت‌ها و نهادهای بین‌المللی باید بستر همکاری و حمایت بیشتر از سازمان‌های مردم‌نهاد را فراهم کنند.
تنها از رهگذر این تعامل و مشارکت است که می‌توان جهانی عادلانه‌تر، سالم‌تر و پایدارتر ساخت.

سازمان‌های مردم‌نهاد (سمن‌ها) به عنوان نهادهایی غیردولتی، داوطلبانه و غیرانتفاعی، نقش مهمی در تقویت تاب‌آوری اجتماعی و تحقق توسعه پایدار ایفا می‌کنند.
تاب‌آوری به معنای توانایی یک جامعه برای مقابله با بحران‌ها، بلایا و تغییرات ناگهانی و بازگشت به وضعیت مطلوب پس از آن‌هاست. در این میان، سمن‌ها با تکیه بر مشارکت مردمی، آگاهی‌بخشی، توانمندسازی گروه‌های آسیب‌پذیر و ایجاد شبکه‌های حمایتی، به افزایش ظرفیت جوامع برای مواجهه با چالش‌ها کمک می‌کنند.

در زمینه تاب‌آوری، سازمان‌های مردم‌نهاد می‌توانند نقش واسطه میان دولت و جامعه را ایفا کنند. آن‌ها از طریق آموزش‌های عمومی، مدیریت بحران‌های محلی، و ترویج فرهنگ همبستگی اجتماعی، مردم را در برابر مخاطرات طبیعی و اجتماعی آماده‌تر می‌سازند.
همچنین، در شرایط بحران مانند زلزله، سیل یا همه‌گیری‌ها، سمن‌ها با سرعت عمل بالا و بهره‌گیری از اعتماد عمومی، قادرند کمک‌های مردمی را سامان‌دهی کرده و خدمات امدادی و روانی ارائه دهند.

از سوی دیگر، توسعه پایدار بدون مشارکت مردمی و نهادهای مدنی قابل تحقق نیست.
سمن‌ها در این مسیر با اجرای پروژه‌های زیست‌محیطی، آموزشی، بهداشتی و اقتصادی، به حفظ منابع طبیعی، کاهش فقر، ارتقای عدالت اجتماعی و گسترش فرصت‌های برابر کمک می‌کنند. آن‌ها با نظارت بر عملکرد نهادهای دولتی و مطالبه‌گری در حوزه سیاست‌گذاری، موجب شفافیت و پاسخ‌گویی بیشتر در فرآیند توسعه می‌شوند.

سازمان‌های مردم‌نهاد با ایجاد پیوند میان آگاهی اجتماعی، مسئولیت‌پذیری و مشارکت جمعی، زمینه‌ساز جامعه‌ای تاب‌آور، پویا و متعهد به ارزش‌های توسعه پایدار هستند.
تداوم حمایت از فعالیت این نهادها و فراهم‌سازی بستر قانونی و فرهنگی مناسب برای رشد آن‌ها، از الزامات اساسی برای دستیابی به آینده‌ای پایدار و resilient در سطح ملی و محلی است.